Сабақтың мақсаты:

Қан плазмасында ағзаны әр түрлі микробтардан қорғайтын антидене деп аталатын нәруыздар бар. Бұлар лимфада, көкбауырда және басқа жерлерде түзіледі. Микробтар (бактериялар, вирустар) ағзада аурудың бір түрін (қызылша, көкжөтел, шешек және т. б.) туғызса, осы микробтарды, олардың зиянды әсерін жоятын антидененің түрі пайда болады. Ауру жазылған соң да олар ағзада сақталып қалады. Антиденелер ауруды туғызатын микробтардан ағзаны қорғайды. Жануар немесе адам ол аурумен қайталап ауырмайды. Ағзаның осындай қасиетін жүре пайда болған иммунитет дейді. Ал көптеген ағзаларда ата тегінен ұрпағына тұқым қуалау жолымен өтіп (беріліп) отыратын антиденелер де бар. Мысалы, жануарда болатын кейбір аурулармен (жануар обасымен) адам ауырмайды. Себебі адамда ол ауруды болдырмайтын антиденелер бар. Ағзаның ауру қабылдамайтын мұндай қасиетін табиғи иммунитет дейді.

Елімізде кейбір жұқпалы және қауіпті ауруларды болдырмау үшін жануарды, адамдарды жас кезінде әдейі егеді. Олардың ішінде әлсіретілген ауру қоздырғыштары бар дәрі болады. Егілген ағза жеңіл ғана ауырады. Есесіне ағзада өмір бойы немесе көп уақыт сақталатын жасанды иммунитет қалыптасады. Адам ол аурумен ауырмайды.

Кім жылдам?

2. Қанның қызыл түйіршігін қалай атаймыз?

3. Қан айналым жүйесі қандай жануарлардан басталады?

4.Эритроциттер қайда түзіледі?

5.Ақ қан түйіршіктерін қалай атаймыз?

2-топ

1. 
   Микробтар тудыратын қандай ауруларды білесіңдер?
   
2. 
   Фагоцитозды ашқан кім?
   

4. Қандай аурумен адам ауырмайды?5. Лейкоцит басқаша қалай аталады?

Қанның құрамына қандай заттар кіреді? Қан ағзада қандай қызмет атқарады?

Эритроциттер қандай мүшелерде түзіледі?

Қан газалмасудан басқа тағы қандай жұмыс атқарады?

Лейкоциттердің эритроциттерден қандай айырмашылықтары бар? Бұл жасушалар қандай қызмет атқарады?

Эритроцитті «қанның қызыл түйіршігі» деп неге атайды? Бұл жасушаның қызыл түсті болуы оның құрамындағы қандай затқа байланысты? (Атауын айту керек)

Гемоглобиннің ағза тіршілігі үшін қандай маңызы бар?

Антидене деген не?

Табиғи иммунитет деген не?

Жасанды иммунитет қалай пайда болады?

Лейкоциттерді басқаша қалай атайды? Олардың атқаратын жұмысы не деп аталады?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі 

Шұбалшаңның қанайналым жүйесі әр буылтықта жеке болады. Сақиналы қан тамырлармен өзара байланысқан ірі арқа қантамырынан және құрсақ қантамырынан тұрады. Бұл екеуінен қылтамырлар тарамдалып, теріні және зәршығару, асқорыту, жүйке жүйесі, т. б. ішкі мүшелерді түгелдей торлап жатады.

Дененің алдыңғы бөлігіндегі ірілеу сақиналы қантамырлар – «жүрекше» деп аталады. Ол жиырылып босаңсуы нәтижесінде қан құрсақ қантамырлармен дененің артқы жағына, арқа қантамыры мен алдыңғы бөліміне қарай ағады.

Дене қуысына тікелей құйылмай, қантамырлары арқылы таралып айналатын қан айналымы тұйық қанайналым жүйесі деп аталады. Шұбалшаңның қанайналымы осылай жүзеге асады.

Ұлулардың, шаяндар мен өрмекшілердің қанайналымы ашық қан айналым жүйесіне жатады. Бұл жануарларда қан жүректен, ұшы тұйық емес қантамырларына, одан дене қуысына құйылады. Қан ұлпалар арасына жайылып, газ, зат алмасады да (оттегін, нәрлі заттарды ішкі мүшелерге олардан береді, қажетсіз заттарды сіңіреді) қантамырлары арқылы өкпеде оттегімен қанығып жүрекке келеді.

ІV. Бекіту.

Сөйтіп қан ашық қанайналым жүйесімен қозғалады. Аталған жәндіктердің ішінде ұлудың жүрегі ғана екі бөлімнен – құлақшадан және қарыншадан тұрады. Басқаларының жүрегі бір бөлімді. Бунақденелілерде де қанайналымы ашық; қан нәрлі заттарды тасымалдайды; тыныс алуға қатыспайды.

Қанайналым жүйесін неліктен «тасымалдау жүйесі» дейді? Қанды бұл жүйеге шығарып, қайтарып отыратын қандай мүше?

Шаянның «өкпесінің» атауы қандай еді? (Қандай ортада мекендейтінін еске түсіріңдер). Қанайналымы қандай қызмет атқарады?

Бунақденелілердің қанайналымы қызметінің шаян мен өрмекшіден ерекшелігі қандай?

Үй тапсырмасы. § 42.

Сабақ: 41.

Тақырыбы: §43. Омыртқалы жануарлардың қанайналым жүйесінің құрылысы

Сабақтың мақсаты: омыртқалы жануарлардың қанайналым жүйесінің құрылысын түсіндіру; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Қанайналым жүйесін неліктен «тасымалдау жүйесі» дейді? Қанды бұл жүйеге шығарып, қайтарып отыратын қандай мүше?

Шұбалшаң, ұлу, шаян (өзен шаяны), шаршылы өрмекші, зауза қоңыздың қанайналымы туралы қанның жүректен қантамырларына, одан тиісті жұмыс атқарып қантамырлары арқылы өкпеге келіп, қайтадан жүрек арқылы осы жолын қайталайтынын білдіңдер. Енді шұбалшаңның қайайналым жүйесін шартты сызбамен (мұны дәптерге сызып алу керек) көрсетіңдер;

а) осындағы «жүрекшені», сақиналы қантамырларды және арқа, құрсақ қантамырларын анықтап, әрқайсысын сызықшамен көрсетіп жазыңдар. Қан қалай, қандай бағытпен, «жолмен» денені айналып шығады?

ә) «өкпе» дегенімізбен шұбалшаңда өкпе жоқ қой. «Өкпе» деп атағанымыз дененің қай мүшесі? (атауын ата);

б) шұбалшаңдағы қанайналым неліктен «тұйық жүйе» деп аталады?

Шаянның «өкпесінің» атауы қандай еді? (Қандай ортада мекендейтінін еске түсіріңдер). Қанайналымы қандай қызмет атқарады?

Бунақденелілердің қанайналымы қызметінің шаян мен өрмекшіден ерекшелігі қандай?

Бақаның қанайналым жүйесінде екі шеңбер бар. Қанды жүректен бүкіл денеге тарататын артерия қантамырлары мен денеден жүрекке оралатын вена қантамырын үлкен қанайналым шеңбері деп атайды. Қанның өкпе мен теріге баратын, одан жүрекке қайта келетін тармағы – кіші қанайналым шеңбері деп аталады.

 ІV. Бекіту.

Сонымен, көпжасушалы жануарларда шұбалшаңнан бастап қанайналым жүйесі болады. Қанайналым жүйесінің құрылысы жануарлардың әр түрлі топтарында түрліше және даму деңгейіне қарай біртіндеп күрделенеді.

Әріппен белгіленген қанайналым жүйелерінің қайсысы қандай жануарға тән екенін анықтап, әріп пен жануар нөмірін қосып дәптерлеріңе жазыңдар және түсіндіріңдер.

А. Жүрегі екі бөлімді. Қанайналым жүйесі бір шеңберлі. Организмі оттегіне бай таза артериялық қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?). (3. Балық)

Ә. Жүрегі үш бөлімді. Ағзасы веналық және артериялық қан бірдей мөлшерде араласқан қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?). Қанайналым жүйесі екі шеңберлі. (4. Құрбақа.)

Б. Жүрегі үш бөлімді. Ағзасы артериялық қаны көбірек аралас қанмен қамтамасыз етіледі. Канайналым жүйесі екі шеңберлі. (1. Кесіртке.)

В. Жүрегі төрт бөлімді. Ағзасы таза артериялық қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?). (2. Арқар; 5.Құс.)

Қосмекенділер мен жорғалаушылар солтүстік аймақтарда өте сирек таралған. Мұның себебі неде? Бұған қанның қандай қатысы бар?

Бұлардың дене температурасының тұрақты, орта жағдайларына тәуелді еместігін қалай түсіндіруге болады?

Қосмекенділер мен жорғалаушылар солтүстік аймақтарда өте сирек таралған. Мұның себебі неде? Бұған қанның қандай қатысы бар? Құстар мен сүтқоректілер жүрегі құрылысының жорғалаушылар жүрегі құрылысынан қандай артықшылықтары бар? Бұлардың дене температурасының тұрақты, орта жағдайларына тәуелді еместігін қалай түсіндіруге болады?

Жоспар:

2. Омыртқасыз жануарлардың қозғалуы.

Күнделікті өмірімізде жануарлар қозғалуының қаншама түрін көреміз: ұшқан құс, аулада секеңдеп дән, қоңыз теріп жеген торғайлар. Тіршілік қамымен ерсілі-қарсылы қозғалып, соқпақ «салып алған» құмырсқалар. Тізе берсек мұндай мысалдар көп. Қозғалыс – жануарлар тіршілігін қамтамасыз ететін аса маңызды әрекет.

Гидра бірде табанымен, бірде қармалауыштарымен кезек бекініп «төңкеріліп» те қозғалады. Бұл қозғалыстардың қай түрі болсын жабын ұлпалардағы талшықты жасушалар арқылы жүзеге асады.

Құрттың үнемі сілемейлі шырышпен шыланып, ылғалданып тұратын жұқа мөлдір терісінің астында тері, жанасып жататын сақиналы бұлшықеттер және оның ішкі жағында денені бойлап ұзын салалы бұлшықеттер орналасады. Әрбір буылтығының құрсақ жағында төрт жұптан қысқа қылтандары бар.

Сақиналы бұлшықеттер жиырылғанда құрт денесі жіңішкереді. Дененің артқы бөлігіндегі қылтандары жерге тіреліп, алдыңғы бөлігі алға қарай жылжып, ұзарады. Одан соң ұзын салалы бұлшықеттер жиырылады. Бұл кезде дененің алдыңғы бөлігіндегі қылтандары жерге тіреледі де, артқы бөлігі алға тартылып, дене қысқарады.

Сөйтіп, сақиналы және ұзын салалы бұлшықеттердің кезектесіп жиырылуы мен дененің артқы және алдыңғы бөлігіндегі қылтандарының алма-кезек тірек болуы құрттың алға жылжып қозғалуын қамтамасыз етеді.

Шұбалшаңдар топырақты бас бөлігімен қазып, тіршілік етеді. Тығыз топырақты «аузымен асап», ішегінен өткізіп, аналь тесігі арқылы шығарып отырады. Бұдан борпылдақ топырақтар майда түйіршікке айналып, ауа мен суды сіңіреді. Топырақ құрылымы жақсарады. Мұндай топырақта өсімдіктер жақсы өседі.

Жүзім ұлуы, бөгет ұлуы, айқұлақ сияқты былқылдақденелілер тері бұлшықет қапшығын түзетін жұмсақ денесімен, «аяқ» деп аталатын құрсақ бөлімінің толқынданып жиырылуы, созылуы арқылы баяу жылжып қозғалады. Дене сыртын шылайтын шырыш ұлудың аяғы мен төсемік (ағаш жапырағы, су түбіндегі тас, су өсімдіктері және т. с. с.) арасындағы үйкелісті жеңілдетіп, қозғалуға мүмкіндік береді.

Кальмар, сегізаяқ, каракатица сияқты теңізде тіршілік ететін былқылдақденелілер реактивті тәсілмен қозғалады (98-сурет). Шапанша саңылауы арқылы шапанша қуысына су толады да, одан соң «аяқтың» алдыңғы бөлігінен пайда болған шұқырақ (воронка) арқылы сыртқа үлкен күшпен айдап шығарылады. Осы су ағыны денені алға қарай серпінді итеріп, екпінмен жылдам қозғалтады.

Өзен шаянының денесі екі бөлімнен баскөкірек және құрсақтан тұрады. Баскөкірек бөлімінде (98-сурет) сипап сезу, иіс сезу қызметін атқаратын бірі қысқа, екіншісі ұзын екі жұп мұртшалары бар. Одан соң 1 жұбы үстіңгі жақ, 2 жұбы астыңғы жақ, 3 жұбы жақаяқтар деп аталатын түрі өзгерген аяқтардан тұратын ауыз аппараты және 5 жұп жүретін аяқтар орналасқан. Жүретін аяқтардың бірінші жұбы жемін ұстайтын және жауынан қорғанатын қысқышқа айналған. Су түбінде шаян осы жүретін аяқтардың көмегімен басын алға қаратып баяу жылжып қозғалады. Өзен шаянының құрсақ бөлімінде жүзуге қатынасатын және түрлі басқа қызмет атқаратын 5 жұп кішкентай құрсақ аяқтары бар. Құрсақ бөлімі бунақты және жақсы дамыған құрсақ ұшында құрсақ аяқтарының алтыншы жұбы соңғы бунақпен бірігіп жүзу қанатын түзеді.

Шаян суда құрсағын алға қаратып, оны баскөкіректің астына қарай бүгіп, қайта жазады. Жүзбеқанатының көмегімен суды қарпып, едәуір жылдам жүзеді. Суды қарпып, дененің су толқынын «іліп» ілгері жүзуіне болар-болмас қылтандары бар құрсақ аяқтары да көмектеседі.

Сонымен қатар өрмекшілердің орын алмастырып қозғалуына, қорегін ұстап алуына құрсағының ұшындағы үш жұп өрмек бездерінен бөлінетін сұйықтық арқылы тоқылатын өрмек те көмектеседі. Көп жағдайда жас өрмекші биіктеу бұта не ағашқа жорғалап шығып, өрмек безінен «жіп» шығарады да, оның ұшын ағаштың бір жеріне бекітеді. Өзі сол өрмек жібімен төмен салбырап тұрады. Сәл жел соққанда өрмек үзіліп шудаланады, желге ілесіп ұшады. Өрмекші осы өрмек шудасының көмегімен едәуір алыс жерлерге таралады.

Сонымен жануарлардың бір тобының, кейде бір топқа жататын әр түрінің мүшелер жүйесі, жануардың даму деңгейіне сәйкес біртіндеп күрделенеді екен.

1. Қозғалуға қандай ұлпаның қандай жасушалары қатысады? (бұлшықет ұлпасы, жүйке ұлпасы – нейрон)

2. Шұбалшаңның қозғалуында қандай мүшелері негізгі рөл атқарады? (тері астыңдағы сақиналы бұлшықеттер, әрбір буылтығының құрсақ жағында 4 жұптасқан қысқа қылтандары бар)

3. Шұбалшаңдардың топырақтың құрылымын жақсартатыны белгілі. Мұны қалай түсіндірер едіңдер? (Тығыз топырақты «аузымен асап», ішегінен өткізіп, аналь тесігі арқылы шығарып отырады. Бұдан борпылдақ топырақтар майда түйіршікке айналып, ауа мен суды сіңіреді. Топырақ құрылымы жақсарады)

4. Былқылдақденелілер қалай қозғалады? Бұлардың қозғалуында шырыштың қандай рөлі бар? (Жүзім ұлуы, бөгет ұлуы, айқұлақ сияқты былқылдақденелілер тері бұлшықет қапшығын түзетін жұмсақ денесімен, «аяқ» деп аталатын құрсақ бөлімінің толқынданып жиырылуы, созылуы арқылы баяу жылжып қозғалады. Дене сыртын шылайтын шырыш ұлудың аяғы мен төсемік (ағаш жапырағы, су түбіндегі тас, су өсімдіктері және т. с. с.) арасындағы үйкелісті жеңілдетіп, қозғалуға мүмкіндік береді)

5. Өзен шаяны орын ауыстырып қозғалуын қамтамасыз ететін қандай мүшелері бар? Олардың қайсылары дененің қандай бөлімінде орналасқан? (Баскөкірек бөлімінде (98-сурет) сипап сезу, иіс сезу қызметін атқаратын бірі қысқа, екіншісі ұзын екі жұп мұртшалары бар. Одан соң 1 жұбы үстіңгі жақ, 2 жұбы астыңғы жақ, 3 жұбы жақаяқтар деп аталатын түрі өзгерген аяқтардан тұратын ауыз аппараты және 5 жұп жүретін аяқтар орналасқан. Жүретін аяқтардың бірінші жұбы жемін ұстайтын және жауынан қорғанатын қысқышқа айналған. Су түбінде шаян осы жүретін аяқтардың көмегімен басын алға қаратып баяу жылжып қозғалады)

6. Шаян бас жағын алға қаратып жүзе ала ма? Неге? Шаянның жүзу аяқтары неше жұп, дененің қандай бөлімінде орналасады? (Өзен шаянының құрсақ бөлімінде жүзуге қатынасатын және түрлі басқа қызмет атқаратын 5 жұп кішкентай құрсақ аяқтары бар. Құрсақ бөлімі бунаяқты және жақсы дамыған құрсақ ұшында құрсақ аяқтарының алтыншы жұбы соңғы бунақпен бірігіп жүзу қанатын түзеді)

7. Өрмекшілер мен бунақденелілер қандай мүшелердің көмегімен орын ауыстырып қозғалады? Қозғалу мүшелері дененің қай бөлімінде орналасады? (Өрмекшілердің 4 жұп, бунақденелілердің 3 жұп аяқтары бар. Аяқтары көкірек бөлімінде орналасады)

8. Омыртқасыздардың ішінде орналастырып қозғалу мүшелерінің күрделенуі және қызметі жағынан қандай жануарлар жоғары сатыда тұр? (бунақденелілер)

Үй тапсырмасы. § 44 оқу, 99-суретті салып келу.

Сабақ: 43

Тақырыбы: § 45. Омыртқалы жануарлардың қозғалуы

Сабақтың мақсаты: омыртқалы жануарлардың қозғалу мүшелерін, олардың әрбір класының өзіндік ерекшеліктерін түсіндіру; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Қозғалудың жануар тіршілігінде қандай маңызы бар? (1-2 мысалмен қысқаша әңгімелеңдер).

Гидра қалай орын ауыстырып қозғалады? (тақтаға сызбасын жасап көрсетуге болады).

Бақұлумен жүргізген жұмысқа, бақылағандарыңа сүйеніп былқылдақденелілер қалай қозғалатынын әңгімелеп талдаңдар.

Диқандар, бау-бақша өсіретіндер түсім алудағы шұбалшаңның рөлін жоғары бағалайды. Себебі неде?

Реактивті тәсілмен қозғалу қай жануарларға тән? Мұндай тәсілмен қозғалу оларда қалай жүзеге асады?

Бунақденелілер қандай мүшелердің көмегімен қалай қозғалады?

Бунақденелілердің және өрмекшілердің ішінде ұшып, орын ауыстырып қозғалатындары бар. Жәндіктердің осы екі түрінің ұшуындағы айырмашылығы неде?

Тірек-қимыл жүйесінде жануарлардың орын ауыстырып қозғалуында бұлшықет қандай қызмет атқарады? Жауап нақтылы, дәлелді болу үшін ұлу, шұбалшаңды мысалға алуға болады.
ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі 

Омыртқалы жануарлардың қозғалу мүшелері жүйесімен танысуды балықтан бастайық.

Көптеген балықтардың дене пішіні суда жүзуге бейімделген. Бас жағы сүйірлене бітіп, тұлғаға қарай дөңестеніп жуандайды, құйрығына қарай жіңішкереді. Құйрығы жүзбеқанатпен аяқталады. Екі бүйірі сәл қысыңқы болады. Денесі сүйекті қабыршақпен қапталған. Әр қабыршақтың артқы жиегі келесі қабыршақтың алдыңғы жиегіне жапсарласа орналасады.

Балықтың құйрық жүзбеқанатынан басқа бір жұп көкірек, бір жұп құрсақ жүзбеқанаттары бар. Ал құйрық, бір немесе екі арқа және бір құйрықасты (аналь) жүзбеқанаттары сыңар болады.

Алға қарай жүзгенде құйрық жүзбеқанаты негізгі рөл атқарады. Балық көкірек және құрсақ жүзбеқанаттарының көмегімен судың төменгі қабатына түсіп, беткі қабатқа көтеріледі, әрі денесінің тепе-теңдігін сақтайды. Құйрықасты жүзбеқанаты денені берік ұстауға көмектеседі.

Балықтың су ішінде күрделі қимылдар жасауына бұлшықеттері жәрдемдеседі. Әсіресе тұлғасы мен құйрықтағы бұлшықеттер жақсы жетілген. Оның себебін өздерің ойланыңдар.

Көптеген балықтарда (сазан, алабұға, тұқы және т. б.) жүзуін реттейтін торсылдақ бар. Торсылдақ қан тамырлардан бөлінетін газдардың қоспасына толған кезде балықтың меншікті салмағы азайып, су бетіне жеңіл көтеріледі. Торсылдақ ішіндегі газдың көлемі азайғанда, дене салмағы артып, балық су түбіне қарай батады.

Торсылдақ кейбір балықтарда – дыбыс толқынын күшейтетін резонатор, ал кейбір балықтарда дыбыс шығаратын мүше ретінде жұмыс істейді.

Қосмекенділер – құрлықта тіршілік етуге бейімделген алғашқы омыртқалы жануарлар. Осыған байланысты көптеген түрлерінде екі жұп аяғы бар, олардың артқы аяқтары ұзын болады. Сондықтан олар секіріп қозғалады. Бақа сияқты тіршілігі жартылай сумен байланысты түрлерінде аяқтарының артқы жұбындағы саусақтарының арасында терілі жүзбежарғақ болады.

Аяқтары негізінен үш бөлімнен тұрады. Алдыңғы аяқта – қар, білек және алақан, артқы аяқта сан, сирақ және табан бөлімдері бар. Алақаны төрт саусақты, табаны бес саусақты. Аяқ сүйектері осы үш бөлімге сәйкес келеді. Алдыңғы аяқта тоқпан жілік, кәрі жілік және алақан, саусақ сүйектері болады. Артқы аяқта ортан жілік, асықты жілік және табан сүйектері бар. Бұлар өзара буын арқылы, омыртқа жотасымен екі белдеу арқылы байланысады. Иық белдеуі бұғанадан, қарға сүйектен және жауырыннан түзіледі. Жамбас белдеу өзара бітісіп кеткен, бір шеті омыртқа жотасымен, екінші жағы ортан жілікпен байланысады.

Қосмекенділердің тірек-қимыл жүйесінің құрылысына толық тоқталуымыздың себебі – жорғалаушылардың, құстардың, сүтқоректілердің тірек-қимыл жүйелері қаңқаларының құрылысы бір-бірімен ұқсас. Әрине, қалай қозғалатынына байланысты әр түрдің өзіне тән ерекшеліктері бар.

Мысалы, кесірткенің аяқтары денені жоғары көтере алмайтын, қысқа болады да, аяқтарына құйрығы көмектеседі. Жыландарда аяқ болмайды.

Құстың беломыртқалары, сегізкөз бен құйрықтың алдыңғы омыртқалары бір-бірімен және жамбас сүйектері тұтасып, қозғалмайтындай болып байланысады. Олар денеге, артқы аяқтарға берік, мықты тірек болып табылады.

Сүтқоректілердің тірек-қимыл жүйесінің құрылысы қосмекенділер мен жорғалаушыларға ұқсас. Әрине әр түрдің қозғалуы, соған байланысты тірек-қимыл жүйесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.

 №19-зертханалық жұмыс.

 Жұмыстың барысы:

1. Алдарыңдағы тұлыптардан құс пен сүтқоректінің дене бөлімдерін, пішінін мұқият қарап, кестедегі суреттерін пайдаланып, дененің әр бөлімінің атаулары, дене пішінін және жабынын, олардың ерекшеліктерін қысқаша сипаттап дәптерге жазыңдар. Екеуінің дене пішініндегі, жамылғысындағы ерекшеліктердің немен байланысты екенін ойланып, жазыңдар.

2. Екеуінің сыртқы мүшелерін қараңдар. Олардың ішіндегі әр жануардың орын ауыстырып қозғалуымен байланысты ерекшеліктеріне көңіл бөлген жөн. Ол – қандай ерекшеліктер? Жазыңдар.

3. Енді құс пен сүтқоректінің қаңқаларын мынадай жоспар сұрақтар бойынша зерделеңдер (кестелерді де пайдалануға болады): 1) Дене бөлімдерінің (бас, мойын, тұлға, құйрық, аяқтар) негізгі сүйектерін тауып, әр бөлім бойынша атауларын тізіп жазыңдар; 2) алдыңғы аяқ қаңқаларындағы екеуіне де ортақ негізгі сүйектерді анықтап, қанат қаңқасындағы сүйектердегі ерекшелікті анықтап қысқаша жазыңдар.

4. Екі қаңқадағы атауы, түрі бірдей, яғни екеуіне де ортақ бір-екі жеке сүйектерді (мысалы, қабырға, ортан жілік, төссүйек) ұстап жай салмақтап көріңдер. Қайсысы жеңіл? Бұл немен байланысты?

5. Жақ сүйектерді зерделеп, ерекшеліктерін жазыңдар.

6. Құс қауырсындарының түрлерін зерделеп, әр түрінің суретін салыңдар, желпуіш қауырсынның құрылысымен танысып, суретіне әр бөлігінің атауын сызықшамен көрсетіп жазыңдар.

7. Жұмыста көріп, зерделегендеріңе сүйене отырып, «Құстың сыртқы құрылысы мен қаңқасының сүтқоректімен ұқсастықтары және ерекшеліктері» тақырыбын қысқаша, нақтылы етіп қорытып жазыңдар.

  Нәтижесі: