Сабақтағы оқу үшін бағалау Пол Блэк пен Дилан Уильям өздерінің «Қара жәшік ішінде» атты көпке танымал

«Қара жәшік» ішіндегі жұмыс 

11-бет 

жобасының  сыныптарында  мұғалімдер  оқушылардың  жауаптарына  мұқият  назар  аудара 

бастаған кезде, оқушылар оқу – білімді енжар түрде алу үдерісі емес, оқушылардың білімді 

өз  бетінше  түсінуге  белсенді  қатысу  үдерісі  екендігін  барынша  түсіне  бастады.  Басқаша 

айтар болсақ, тестіден жақсы баға алуға қаншалықты күш-жігер жұмсалғанына қарамастан, 

оқуды оқушы өзі ғана құра алады. 

 

Мысалдардың  көмегімен  оқушылар  қандай  жұмыс  жақсы  екендігін түсіне  бастайды. 

Кей кездері белгілі бір мысалдың төңірегінде бүкіл сыныппен нысаналы әңгімелесу кезінде; 

кей кездері құрбы-құрдастарының жұмыстарын өзара бағалау үшін белгілі бір критерийлерді 

қолдану арқылы қол жеткізіледі.   

 

Құрбы-құрдастарын бағалауға және өзін өзі бағалауға тартылуы – жай ғана қателерді 

түзету  немесе  біліміндегі  ақауларды  толтыруға  қарағанда  анағұрлым  күрделі.  Ол  әдетте 

көзге  көрінбейтін  нәрсені  тануды  қамтиды,  сондықтан  да  оқушылардың  оқу  үдерісіне 

белсенді қатысуын талап етеді. Бір оқушы былай деп жазыпты:   

 

Зерттеулерімді  құрбы-құрдастарым  бағалағаннан  кейін,  маған  өз  қателерімді 

мойындау оңай. Зерттеуді орындау нәтижесінде жалғыз мен ғана білім алып қоймай, 

оны  бағалаған  оқушы  да  білім  алады  деп  сенемін.  Келесі  жолы  маған  заттарды 

барынша  анық  түсіндіруіме  тура  келеді,  себебі  олар  «Мұны  түсіну  қиын...»  деп 

жатыр. Қазір түсінікті болуы үшін мен өзімнің есебімді тағы да түсіндіремін.   

 

 

Жоба  барысында  оқушылар  да  олар  білім  алған  не  алмаған  кездерін  терең  сезіне 

бастады.  Кейіннен  оқу  үшін  бағалау  жобасына  қатыспаған  мұғалім  сабақ  берген  бір 

сыныптың оқушылары:  «Тыңдаңызшы, біз сізге айттық қой, біз мұны түсінбейміз. Сіз неге 

келесі тақырыпқа көшесіз?» деп шағымданып, мұғалімді таңқалдырды. Оқуда еш қиындығы 

жоқ  оқушылар  мұғалімдер  үшін  қиындық  тудырып  жатқанда,  бізге  шешуге  тура  келетін 

қиындықтар дәл осылар болар деп үміттенеміз.   

 

Пәндердің айырмашылығы 

 

 

Зерттеулер  туралы  естіп,  әріптестерімен  пікір  алмасқан  соң,  мұғалімдер  негізгі 

дағдылар  тізімін  жасады.  Олар  ойлану  үшін  жеткілікті  уақыт  берілетін  сұрақтарды 

жоспарлап,  ойлануға  мәжбүрлеуге  бағытталған  түсініктемелер  ұсынды.  Олар  оқушыларға 

өзінің  жұмыстарын  және  басқалардың  жұмыстарын  бағалау  үшін  жеткілікті  уақыт  беруге 

тырысты.   

 

Алайда  белгілі  бір  уақыт  өткеннен  кейін,  бұл  негізгі  талаптар  белгілі  бір  дәрежеге 

дейін  ғана  әкелетіні  түсінікті  болды.  Жақсы  сұрақты  таңдау  үшін  пәнді  жан-жақты  білу 

қажет, бұл үшін пәнді терең меңгерген жағдайда ғана алуға болатын білім міндетті емес. Пән 

бойынша  жоғары  деңгейлі  дайындыққа  қарағанда,  пәннің  фундаменталды  қағидаттарын 

толық  түсіну,  оқушыларға  ұшырасуы  мүмкін  проблемалық  мәселелерді  түсіну  және  өнімді 

ойлауды  ынталандыратын  сұрақтарды  құрудағы  шығармашылық  қабілет  анағұрлым 

маңызды

9

. Сонымен қатар, мұндай педагогикалық білім оқушылардың жауаптарын түсінуде 

маңызды  болып  табылады.  Яғни,  оқушылардың  айтқандары  олардың  ойын  білудің  кілті 

болуы  мүмкін,  дегенмен  мұндай  кілтті  түсіну  пәнді  оқыту  үдерісінде  туындауы  мүмкін 

жалпы  қиындықтар  туралы  толық  білуді  талап  етеді.  Сондықтан,  қалыптастырушы 

бағалаудың  жалпы  қағидаттары  барлық  пәндерде  қолданылғанымен,  олар  әр  пәнде  әртүрлі 

тәсілдер  арқылы  көрініс  беруі  мүмкін.  Математика,  жаратылыстану  және  тіл  пәндерінің 

мұғалімдерін салыстыру барысында, біз осындай айырмашылықтарды көрдік. 

 

Математика  пәнінде  оқушылар  алгоритмдерді  қолдануға  және  оларды  қолдайтын 

ұғымдар  туралы  түсінік  қалыптастыруға  үйренеді.  Оқушылар  белгілі  бір  жағдайда  ғана 

қолданылатын 

стратегияларды 

өткен 

кезде 

олардың 

тағы 

басқа 

жерлерде 

қолданылмайтынын  түсінбеуі  қиындық  тудыруы  мүмкін.  Осы  стратегияларды  талқылап, 

оқушылар бұл стратегияларға қатысты өз түсінігін  өзгерту қажеттігін түсінетіндей етіп бұл 

проблеманы тереңірек зерделеу үшін жауап алуды қолдануға болады. Мұндай оқудың әдетте 

«Қара жәшік» ішіндегі жұмыс 

12-бет 

анық  көрінетін  дұрыс  нәтижесі  болады.  Ашық  тапсырмаларда,  сондай-ақ  күнделікті 

тапсырмаларды  шешу  үшін  математикалық  тәсілдерді  қолдану  кезінде  дұрыс  шешімдердің 

бірнеше  нұсқасы  болуы  мүмкін.  Бұл  жағдайда  сапа  критерийлерін  түсіну  қиындау  тиіп,  ол 

нақты мысалдар мен абстрактілі критерийлерді бірлесіп талқылауды қажет етуі мүмкін. 

 

Жаратылыстану  пәндерінде  жағдай  осыған  ұқсас.  Табиғатта  ғылым  «дұрыс» 

түсініктеме  беретін  көптеген  құбылыстар  болып  жатады.  Алайда,  көптеген  оқушылар 

мектептен тыс та түрлі білім алады. Мысалы, кейбір оқушылар жануарлар қозғалатындықтан 

олар тірі, ал ағаштар және өсімдіктер тірі емес, себебі олар қозғалмайды деп ойлауы мүмкін. 

Немесе  оқушылар  айда  ауа  болмағандықтан,  ғарышкерлер  онда  салмақсыз  болады  деп 

есептеуі  мүмкін.  Осындай  «қарама-қарсы  ұғымдардың»  көбін  алдын  ала  болжауға  болады, 

себебі  олар  жақсы  құжатталған.  Сонымен  бірге  жалғыз  «дұрыс»  көзқарас  бар  деп 

тұжырымдау  тиімсіз  екені  анықталды.  Бұндай  жағдайда  осы  идеялар  төңірегінде  әңгіме 

бастап, ал содан кейін ғылым әлемінен алынған жаңа фактілер мен дәйектерді енгізе отырып, 

оның көзқарасын жоққа шығаратын түсініктеме ұсыну қажет. 

 

Нәтижесін  болжауға  болмайтын  басқа  да  аспектілер  бар.  Айталық,  математика 

пәнінде  ашық  тапсырмалар  қалыптастырушы  бағалаудың  түрлі  тәсілдерінің  қолданылуын 

көздейді.  Ал  ғылыми  жетістіктердің  әлеуметтік  және  этникалық  салдарларына  қатысты 

сұрақтар әлі ашық күйінде қалуда. Сондықтан, оны шешудің фундаменталды тәсілін қолдану 

үшін  мұндай  жұмыс  барынша  «ашық»  болуы  тиіс.  Түсініктеме  берудің  басты  міндеті 

оқушыларды  әңгімеге  тарту,  олардың  қандай  болжамдары  бар  екенін  біліп,  ұсынатын 

дәйектерінің сапалы болуына көмектесу болып табылады.   

 

Тіл  сабағындағы  өзара  бағалау  мен  өзін  өзі  бағалаудың  өзіндік  тарихы  бар.  Пәннің 

мазмұны болсын, көптеген тапсырмалардың нәтижелері болсын бұл тәсілдерді пәннің жалпы 

мақсаты  –  оқушылардың  сын  тұрғысынан  ойлауын  күшейтуге  қатысты  басты  орынға 

шығарып, бірінші кезекке қояды. 

 

 

Өзара  бағалау  мен  өзін  өзі  бағалаудың  екінші  маңызды  функциясын  Ройс  Садлер 

енгізді.  Оның  пайымдауы  бойынша,  критерийлердің  өздері  жұмыс  сапасын  бағалау  үшін 

немесе  алға  басушылықты  анықтау  үшін  пайдасыз,  себебі  қосымша  факторлар  өте  көп

10

. 

Мәселенің  шешімі  белгілі  бір  жағдайларда  критерийлерді  қалай  түсіндіруді  білуде  жатыр. 

Осы  жағдайда  мұғалімдерге  «білім  жүйесі»  қажет  болады.  Мұғалімдер  бұл  білімді 

оқушылардың  білімін  бағалау  жолымен  алады.  Бұл  –  оларға  бағаларды  саралауға,  алға 

ілгерілеушілікке  қалай  қол  жеткізілгенін  білуге  мүмкіндік  беретін  үдерістің  дәл  өзі.  Өзара 

бағалау  мен  өзін  өзі  бағалау  оқу  барысында  оқушыларға  сапа  критерийлерімен  көзделген 

осындай мүмкіндіктерді ұсынады. 

 

Әдебиет  сабағында,  жаратылыстану  және  математика  пәндеріндегідей  негізгі 

сабақтарға  басты  назар  аударған  дұрыс.  Оқушыларға  мәтін  мазмұны  туралы  түсінігін 

кеңейтуге  немесе  өз  идеяларын  жазбас  бұрын  оларды  құрып  алуға  мүмкіндік  беретін 

кеңейтілген  тапсырмалар  өте  ұтымды  болып  саналады.  Олар  шағын  топта  немесе  жұппен 

жұмыс  жүргізуді  көздегенімен,  нәтижелері  бүкіл  сыныптың  талқылауына  шығарылады. 

Әбедиет  сабақтарында  жұмыстың  тағы  бір  түрі  кездеседі  –  бұл  дағды  оқуға  қадам  сайын 

қолдау  көрсетіп  отыру  үшін  тапсырманың  белгілі  бір  құрылымын  қалыптастыру  үшін  ғана 

қолданылады,  дегенмен  ол  ойды  шектемес  үшін  оған  қатты  екпін  жасалмайды.  Жұмыстың 

мұндай  түрлері  оқушыларға  әңгімелесу  барысында  түсінікті  дамытуға  мүмкіндік  берумен 

қатар,  алдағы  жауап  алу  кезінде  мұғалімге  сабақтың  өнімділігін  бағалап,  оқушылардың 

жұмысын басқаруға мүмкіндік береді. Тапсырманың сапасы қаншалықты жақсы болса, оның 

ықпал ету сапасы да соғұрлым жақсы болмақ.   

 

Оқу  тапсырмаларының  арасындағы  айырмашылық  олардың  әрқырлылығы 

тұрғысынан  қарастырылуы  мүмкін.  Бір  жағынан  –  жалғыз  дұрыс  жауабы  бар  «жабық» 

тапсырма, екінші жағынан лайық келетін бірнеше жауаптары бар «ашық» тапсырма. Әдебиет 

Түсініктеме берудің басты міндеті оқушыларды әңгімеге тарту, 

олардың қандай болжамдары бар екенін біліп, ұсынатын 

дәйектерінің сапалы болуына көмектесу болып табылады.