162
жұмысты жоспарлаңдар.
4.
Жылы ұяға сүйіспеншілікті тәрбиелеу мен туған еліне
сүйіспеншілікті тәрбиелеу байланыс механизмді түсіңдіріндер.
I X Т А Р А У
АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІ
Ақыл-ой дамуы және ақыл-ой тәрбиесі
туралы түсінік
Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде ақыл-ой тәрбиесінің
мәселесі өте маңызды. Ғалымдардың болжамдары бойынша
табалдырығында адамзат тұрған 3-мыңжылдық, білімді адамдар
шынайы ұлттық байлық ретінде бағаланатын, ақпараттық
революциясы басталады. Білімнің артушы көлемінде құзыретті
бейімделу қажеттілігі, 30-40 жылдармен салыстырғанда, өскелең
ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне өзгеше талаптар қояды. Бірінші
жоспарға
белсенді
ақыл-ой
қызметіне
қабілеттерді
қалыптастыру міндеттері қойылады.
Мектеп жасына дейінгі
ақыл-ой тәрбиесінің аясындағы алдыңғы қатарлы мамандардың
бірі Н.Н. Поддьяков заманауи қазіргі заман кезеңінде, ақыл-ой
тәрбиесінің дәстүрлі жүйесінде орын алған білімнің таусылмалы
сомасына ұмтылмай, балаларға шындықты түсінуге жол көрсету
керек.
Сол уақытта әлемнің көптеген елдерінде ағартушылық
жүйенің барлық буындарында – мектепке дейінгі мекемелерден
университеттерге дейін – бір жағынан, білім алушылар ақыл-
ойы
ақпараттылығының өсуі, екінші жағынан, жалпы білім
сапасының, оқушылардың ақыл-ой дамуының төмендеуі
байқалады.
Отандық және шетелдік ғалымдардың жұмыстарында
мектепке дейінгі балалық шақ ақыл-ой дамуы мен тәрбиелеуге
қолайлы кезең болып саналады. Мектепке дейінгі алғашқы
тәрбие жүйесін құрған педагогтар - Ф.Фребель, М.Монтессори
де солай санаған. Бірақ А.П.Усованың, А.В.Запорожецтің,
Л.А.Венгердің, Н. Н. Поддьякованың
зерттеулерінде мектеп
163
жасына
дейінгі
балалардың
ақыл-ой
дамуларының
мүмкіндіктері бұрынғыға қарағанда айтарлықтай жоғары. Бала
Ф.Фребелдің, М.Монтессоридің жүйесінде қарастырылған зат
пен құбылыстық тек сыртқы, көрнекі түрін ғана танып қоймай,
сонымен бірге көптеген табиғат құбылыстары мен әлеуметтік
өмірдің негізінде жатқан жалпы байланыстар туралы түсінікті
игеруге, әртүрлі міндеттердің талдауы мен шешімінің тәсілдерін
меңгеруге қабілетті.
Ақыл-ой дамуы – жас ерекшелікке байланысты және ортаның
әсерінен
сана
процесіндегі,
сонымен
қатар
арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік және үйретудің ықпалы мен
баланың дербес тәжірибесінде болатын сапалы және сандық
өзгерістердің жиынтығы. Баланың
ақыл-ой дамуы кезінде
биологиялық факторлар да әсер етеді: мидың құрылысы,
талдағыштардың жағдайы, жүйке қызметінің өзгерістері,
шартты байланыстың қалыптасуы, болашақтың мұралық қоры.
Ғалымдардың
(генетиктер,
психологтар)
мәліметтері
бойынша баланың табиғатында ақыл-ой қабілеттерінің
алғышарттары 50-60%-ға салынған (шетелдік ғылыми әдебиетте
едәуір жоғары деңгей көрсетіледі — до 80 %). Баланың ақыл-ой
қасиеттері туғаннан бастап айрықша шығармашылық сипатта
болады, бірақ барлық жағдайда тиісті дамуды ала алмайды.
Баланың ақыл-ой қабілеттерінің дамуы, оған қоса қандай бағыт
алатындығы тәрбиеге байланысты болады.
Табиғат балаға түстерді айыру бойынша ерекше нышан
берді деп ойлайық. Осы нышандардың
негізінде көркемөнерге,
көркем еңбекке қабілеттер жетіледі: байқағыштығын, әлемді
өзіндік тануымен, өнер шығармаларын талдау, бағалау, өнермен
шаттану арқылы ол өз туындыларын жасайды (суреттер, әртүрлі
материалдардан комұстанымлар және т.б.). Өмір жағдайы,
тәрбие, ата-аналардың, педагогтардың балаға және оның
әрекетіне көзқарасы – табиғат сыйлаған нышандардың
қаншалықты жүзеге асырылатыны
байланысты болатын
факторлар. Баланың ақыл-ойының дамуын білім көлемі, сипаты
мен мазмұны, танымдық процестердің қалыптасуы деңгейі
бойынша (сезіну, қабылдау, ес, ойлау, елестету, зейін), өздігінен
шығармашылық таным қабілеті бойынша талдайды.
Балада ерте жастан бастап білімді жинақтауға, ой амалдарын
жүзеге асыруға деген жеке қабілеттердің жиынтығы қалыптаса
бастайды, басқа сөзбен айтқанда, оның ақылы жетіледі.
164
Мектепке дейінгі жаста көп және аз деңгейде жылдамдық,
кеңдігі, сыншылдық, ойлау процестерінің иілгіштігі, тереңдік,
жасампаздық, дербестік сынды
ақылдың қасиеттері көріне
бастайды. Осылайша, мектеп жасына дейінгі балалар ақыл-
ойының дамуы, бағыттаушы, байытушы, жүйелендірушінің
рөлін ақыл-ой тәрбиесі мен үйрету атқаратын, әлеуметтік және
биологиялық кешенге байланысты болады.
Достарыңызбен бөлісу: 
