Рымєали Нўрєали

 
190 
халық  Дионистің  қайта  тірілуін  тілеп,  жылда  көктемде  құрбандық 
шалады. 
Тасаттық  үстінде  айтылған  жыр  мазмұны  жағынан  байып,  түр 
жағыннан  өзгеріп,  бірте-бірте  эволюциядан  өту  арқылы  жаңа  жанрға 
айналды. Карл Маркс өзінің сүйікті жазушыларының қатарында трагик-
ақындар Эсхил мен Гетені атағаны, бір кезде Фридрих Энгельс, Ян Гус 
өмірінен  трагедия  жазбақ  болғаны  мәлім.  Бұл  жанрдың  оқырман, 
көрерменге,  ерекше  әсер  етуінің  бір  себебі  қашанда  өмір  мен  өлім, 
жарық пен түнек, ақ пен қара шайқасының алға тыртылуында жатыр. 
Трагизм проблемасы әр қырынан қарауды талап етеді. Кез келген 
өлім  трагедия  емес.  Шығармадағы  кез  келген  кейіпкердің  опат  болуы 
оқырманды тебіренте алмайтыны рас. 
Көне  грек  әдебиетіндегі  трагизм  адам  мен  құдай  (“Бұғауланған 
Прометей” пьесасын еске алыңыз); адам мен тағдыр, жазмыш (“Патша 
Эдип” пьесасын еске алыңыз) араларындағы тартыстардан туған. 
Әлем әдебиетіндегі трагизм бірден-бірге күрделілене түсіп, жеке 
бастың  тағдыры  мен  халық  тағдырын,  қоғам  тағдырын  астастыра 
көрсететін биік өреге шықты. 
Әлеуметтік  күрес  жолында  әлі  өзінің  ішкі  мүмкіндіктерін  ашып 
бітпеген  бағыттың  жеңіліс  табуы,  яки  сол  ағымның  көш  басшысының 
опат болуы – трагедия. 
Келешекте  салтанат  құрар  идеяны  ұстанған  жанның  мезгілсіз 
күйреуі – трагедия. Бұл тұжырымдарға марқайған әдебиеттерді былай 
қойғанда,  барлық  халықтардың  фольклорынан  көптеген  қызықты 
мысалдар табамыз. 
Драма  –  трагедиялық  элементтер  мен  комедиялық  элементтерді 
аралас пайдаланудан туған жанрлық форма ретінде қаралады. Мұнда 
емеурінмен  астарлы  ойларды  беру;  кейіпкерлердің  психологиялық 
қалпына  сәйкес  сөздермен  мінез  жасау,  фольклорлық  әдістерді, 
афоризмдерді  пайдалану,  сырттай  қарағанда,  кірігіп  тұрмайтын 
көріністерді  түйдектеумен  әлеуметтік  топтарды  бейнелеу  сияқты  әр 
драматург  өз  ыңғайына  қарай  қолданатын  сан  алуан  құралдар  сахна 
мен  аудиторияны,  қаһарман  мен  көрерменді  бауырластыру  үшін, 
авторлық  идея  терең  ашылып,  көркемдік  бояуымен  буы  бұрқыраған 
күйде қауымға тез жетуі үшін қызмет етеді. 
Өмірдегі  кездейсоқ  жәйттерді  талғамай,  елеп-екшемей,  ой 
таразысынан  өткізбей  шығармаға тықпалау  -  өнер  жанына  қас  нәрсе. 
Құбылыстың  терең  астарына  бойлап,  қайшылық  өзегін  ашып,  байлам 
жасау  орнына,  болымсыз,  татусыз,  ұсақ-түйекке  шүйлігіп,  шыбын-
шіркей қуғандай ұсақтап кету шала-жансар дүбаралар тудырары хақ. 
Дездемона жүрегін жаулаған Отеллоның арыстан қаһармандығы, 
Маша  мен  жер  ортасына  келген  Вершининді  бір-біріне  ғашық  еткен 
екеуінің  басындағы  ұқсас  трагедия  –  махаббатсыз,  тастай  суық, 

 
191 
зайыптық  сор  өмір.  Осы  секілді  психологиялық  толғаныс,  мінез 
құбылыстарының  табиғи  қалпын  жанр  шарттарымен  байланыстырып, 
лайықты үйлесіммен көрсете алмау – қазақ пьесаларының үлкен міні. 
Өзіне шақ қылықтарымен, іші-тысы ашылып келе жатқан кейіпкер 
сенімсіз қадам басқан соң, шығарма идеясы буылдыр тартып, әр түрлі 
сарын тұман секілді тарап кетеді. 
Салмақты  оймен  жіті  көз  жіберсек,  драманың  жанрлық  сипаты 
мен  көркемдік  құралдарын  бажайлайтын  бұрынғы  теориялық 
концепциялардың  кейбіреуі  бүгінде  шатқаяқ  тартып,  өнер  тәжірибесі 
ескі  канондарды  бұзып  отыр. Жанр  шекарасын  айқындағанда,  “драма 
дәл  қазір  болып  жатқан  оқиғаны  көрсетеді”  дейтін  ежелгі  пікірдің 
жаңсақ тарта бастағанын ұғыну қиынға соқпайды. 
Қазақ  драмасының  қазіргі  өрісін  барлағанда,  өнер  дамуының 
тұтас  тенденциясына  айнала  бастаған  жанрдың  бұрын  аңғарылмаған 
ішкі қуаттарын өрбіту факторы төбе көрсете бастағанын айту ләзім. 
Бүгінгі  әдебиетте  документ,  факт,  деталь,  болған  оқиға,  дерек 
әсері күшті. Атом бомбасын жасаған физик Оппенгеймерге байланысты 
сот ісінің протоколы, ағылшын драматургі Бернард Шоудың хаттары... 
пьесаға  айналды.  Роман,  поэмалардың  сахнаға  шығуы,  көне 
архаикалық түрлердің қайтадан тіріліп, кәдеге асуы, драмада эпостық 
әдістерді,  лирикалық  бейнелеу  құралдарын  кең  пайдалану  жанрлар 
шекарасының  жойылуын,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  өнер 
арналарының  бұзылуын  көрсетпейді,  бұл  –  қазіргі  әдебиеттегі  ішкі 
бұлқыныс, үдей өсу тенденциясының, даму заңдылықтарының айғағы. 
Өлмес  өмір,  мәңгі  тіршілік  –  адамзаттың  ежелгі  арманы.  Жарық 
дүниені ешкімнің де қиғысы келмейді. Тумақ бар да өлмек бар. Сонда 
өлім бейдауа, бет қаратпас бейбақ па? Не деуші еді қазақтар? “Әкеден 
ұл  туса  игі  еді,  әке  жолын  қуса  игі  еді”.  Өмір  базары  толқын-толқын 
ұрпақтар көшімен жаңарып, жасарып, әмсе жайнап тұрмақ. 
Өмір,  өлім  хақындағы  көне  ғажап  аңыздардың  бірі  Қорқыт  ата 
есіміне  байланысты  айтылады.  Бұл  -  өлімді  жеңген  ғаламат  құдіретті 
өнер жайлы халықтың дана жыры, терең философиясы. Осы аңыздың 
негізінде  Гетенің  “Фауст”  тектес  дүние  жазуға  болар  еді-ау.  Рас, 
Мағжан дастан тудырды. Ал, композитор қайда? 
Бүгінгі 
таңдағы 
әдебиет 
фактілеріне 
қарасақ, 
күрделі 
тенденциялардың  бір  арнасын  трагедия    ауылынан  көреміз.  Беккет, 
Ионеско  сияқты  драматургтер  “атрагедияны”  жақтайды.  “Қоғам  мен 
адам бір-біріне жау, өш қазіргі заманда шын мәнісіндегі трагедия тууы 
мүмкін емес”, - деп есептейді олар. 
Әдебиет жанрларының ішіндегі жауһары, поэтикалық шедевры – 
трагедия құрыды десек, онда өнер мүмкіндігі жойылды дегенге де ден 
қоясың. Бұл – дәлелсіз концепция, өнердің күнделікті тәжірибесі, даму 

 
192 
өрісі  бекерге  шығарып  отырған,  қосылуға  болмайтын  жат,  жалған 
тезис. 
Комедия жанрлық ерекшеліктері, сюжет құру, композиция жасау, 
бейне қалыптау жағынан трагедиямен ұқсас. Неге күлеміз? Мақсат пен 
мақсатқа  жету  жолындағы  әрекет  арасындағы  кереғарлық,  адамның 
сөзі  мен  ісінің  арасындағы  айырмашылық,  жағдайға  лайықсыз  мінез 
көрсету,  қоғамдық  аренадан  кеткен  күштердің  далбаса  тірлігі  – 
осындай толып жатқан күлкі тудырар себептер бар. 
 

жүктеу 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: