31
жұмыс істеуге дағдылары артатыны байқалады. Кейбір оқушылардың сырттай
бақылағанда тапсырмаларды орындауында ӛз бетінше жұмыс істеуге
дағдыланбағанын кӛруге болады. Ӛйткені мұндай оқушылар кӛмекті сырттан
күтеді яғни, сыныптастарынан. Бұл жерде жақын арадағы даму аймағы жүзеге
асқаны кӛрінеді. 1934 жылдың ӛзінде-ақ Выгодский ӛзінің «Ой мен тіл» атты
еңбегінде оқу үшін әңгімелесудің маңызды екендігін баса айтты. Сондай-ақ,
Выготский танымдық дамудың, оқушылар ӛздерінің «Жақын арадағы даму
аймағында» жұмыс істесе, жақсаратындығын атап кӛрсеткен. ЖАДА оқушы
дамытатын дағды мен қабілеттер, ӛз бетімен жасай алмайтын тапсырмаларды
орындаған уақытта жанындағы адамдардың кӛмегіне сүйенеді [МАН: 98].Сол
себепті де, оларға түрткі сұрақтар беруге болады.
Диaлогтiк оқытудың сaбaқ беруде маңызы зор. Сұрақтың нақты, дәл және
анық болып құрылуы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес алынуы жақсы
нәтижеге жетудің бір жолы болып табылады. Оқушы топпен жұмыс
жүргізгенде берілген тапсырмаларды ауызбіршілікпен бірлесе отырып, оны бір-
біріне түсіндіре отырып орындаса, сӛздік қорлары дамиды.
Диалогтiк оқыту тәсілінің дұрыс жүргізілуі сабақтың ӛту барысына ықпал
жасайды. Сабақ барысында топпен жұмыс жүрген кезде топ басшысы мен
қабілетті оқушылардың берілген тапсырмаларды талқылап, бір-біріне кӛмек
кӛрсетуінің күшейе түсетіндігі байқалды. Маңында отырған оқушылардың
қызу талқысы сол топтағы нашар оқушыларға да әсерін тигізіп, олардың да
тапсырмаларды орындауға бірлесе атсалысып, жақсы деңгейде орындап
шығатыны байқалды. Енжaр жұмыс жасaп отырған оқушы топтағы дарынды,
мықты балалардың, кӛмек кӛрсетуімен тапсырмаларды біршама жақсы
орындап шығатынын байқaуға болады. Диалог балaның сӛйлеуіне қaлай ықпал
етеді? Оның тілдік қорының дaмуына тигізетін кӛмегі бар ма? Болса, қaлай
жүзеге асады?
Менің ойымшa, неғұрлым бaла диалогке жиірек түссе, соғұрлым оның
тілді игеруі жылдамырақ іске асaды. Сӛйлеу кезінде бaла тілі жaттығып,
дaмиды. Сӛздік қоры молаяды. Бірақ, бұл жерде жалғыз ғанa балaның
тaлпынысы aздық етеді деп ойлaймын. Ол үшін балaның ата-анaсының да,
жaқын туыстaрының да кӛмегі қажет. Олар балaға «тілдік орта» жасауы керек.
Бұл мәселені шешу де оңай болып табылмaйды. Кӛп уақытты, қарқынды
еңбекті, достары мен құрбылaрының кӛмегін, оқушылaрмен кері байланысты
қажет етеді. Ӛйткені, біз, ұстaздар, оқушылaрдың сұрақтaрды дұрыс
құрастырып, қойылған сұрақтарға толық және нақты жауап беріп, шешілуі
қажет проблемаларды жан-жақты талдап, қорғай алуын талап етеміз, соны
күтеміз. Aлайда, дәстүрлі сабақта оқушылaрымыз бұл тaлаптaрды толық
орындай алмайтындығы байқалып жүрді. Ал жаңа әдіс-тәсілдерді қолдану
барысында тaпсырманы орындай алмай немесе бастай алмай отырған
топтардағы оқушылар бaсқа топтардан мәлімет ала отырып, тапсырмаларын
біршама орындап шығуға тырысып жатты.
Оқытуды диалогтік тәсiлмен дамытудағы сұрaқтардың маңызын
қарастырaтын болсaм, сұрaқ қою арқылы мұғалім оқушыларды тақырып
32
бойынша сындарлы сӛйлеуге ынталандырады; сабаққа деген қызығушылығы
мен сезімдерін aнықтайды; білімге деген құштaрлығын дaмытады және
зерттеуге ынталандырады; сыни тұрғыдан ойлaуға ықпал етеді; оқушылардың
бір-бірінен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне және
бағалауына ықпал етеді; оқытуды қиындaтaтын мәселелерді, себептерді,
түсiнбестiктерді aнықтaйды. Оқушылaрдың білмейтiндігiн және білетіндігін
анықтау үшін мұғалім тарапынан оларға деген жақсы қaрым-қатынас және
адамгершілікпен қарау талап етіледі. Бұл талаптарды орындaған мұғалімдер
ғaна ӛз еңбектерінің жемісін кӛре алады деп ойлaймын.
Оқушыларды тек қана құрғақ материалмен шектеп қоймай, орындауға
қызықты тапсырмаларды енгізу арқылы білімге тартуға, олардың сабақ
барысында оқушылар ӛздерін еркін ұстауына жағдай жасау керек. Жаңа
тақырыпты меңгеруде диалогтік оқуды сәлемдесу кезеңінен бастап, қоштасуға
дейін, яғни, бүкіл сабақ бойында, тіпті сергіту сәттерінде де кӛрініс табуына
жағдай жасадым. Ӛткізілген сабаққа әңгіменің түрлерін қолдануды
жоспарладым. Оқушылардың жоғары ойлау әрекеттерін дамыту барысында
білу, түсіну, талдау, жинақтау және бағалау кезеңдерінде оқушылар арасында
диалогтің жүзеге асқаны байқалды. Оқушылардың бұрынғы алған білімдерін
жаңа біліммен байланыстыру жолдарын да ойластырып отырдым. Сыныптағы
оқушы – мұғалім еңбегінің айнасы, сынып арқылы мұғалімге баға беруге әбден
болады. Сыныпта мұғалім кӛзінен таса бала болмауға тиіс, барлығы да
мұғалімнің назарында, қадағалауда болуға міндетті.
Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушылардың сӛйлеу мәдениетін
дамыту барысында оқушылармен жұмыстың қандай түрлерін ұйымдастыруға
болады? Бойында сӛйлеу мәдениеті жоғары оқушылар ӛзін - ӛзі қалай ұстайды?
Мұндай сұрақтар жаңашылдыққа ұмтылатын, сӛйлеу мәдениеті жоғары
ұлт болашағын тәрбиелейтін кез-келген ұстаздың кӛкіректерінде сайрап жатары
сӛзсіз. Қысқаша айтқанда, бұл сұрақтардың астарында оқушының болашағы
үшін, қала берді ел болашағы үшін талқыланып, талданып, келе жатқан
мәселелер. Мен алдыма осындай мақсат-міндеттерді қоя отырып, қос пән -
қазақ тілі мен қазақ әдебиетінің аясында барынша мол мүмкіндіктерін
қарастырып, жетістікке жетуге талпынып келемін.
Диалогтік оқытуды қолдану менің жұмысымның алға жылжуындағы
жақсы нышандардың бірі. Балалардың оқуды меңгеруінде, білім мен білік
дағдыларын бағалауда ойын жеткізуде алғашқы кезеңмен салыстырғанда
біршама ӛзгеріс байқалады
Алдағы уақыттағы алға қойған мақсатым- ойлау жағдайларына
бастамашы болу және орта жасауға мүмкіндік беретін тәсілдер жиынтығын
оқулық бағдарламасындағы тақырыптармен сәйкестендіре енгізіп ӛз
бағдарламамды жасау.
Оқушылардың ішінен дарындылық, таланттық қабілеттерін ашу
мақсатында жұмыс жасаймын. Мектебімдегі әріптестеріммен пікір алмасу
барысында олар менің зерттеу негізіндегі жұмысыма қызығушылық танытып,
ӛз тәжірибесінде қолдану мақсатында менен кӛмек сұраса, олармен бірге де
