14
3) шеңбер сызу;
4) циркульдің ҥшкір ҧшын 2-нҥктеге (В нҥктесіне) қою;
5) шеңбер сызу;
6) шеңберлердің қыйылысу нҥктелері арқылы тҥзу жҥргізу;
7) тҥзудің кесіндімен қыйылысу нҥктесін тауып, табылған нҥктені АВ
кесіндісінің ортасы деп қабылдау
.
2-мысал. Тӛмендегі алгоритмге сәйкес формула жазалық:
1)
Х-ті квадратта, нәтижені
К1-ге сақтау;
2)
К1-ді
А-ға кӛбейтіп, нәтижені
К2-ге сақтау;
3)
К2-ге
В-ны қосып, нәтижені
К2-ге сақтау;
4) К1-ден С-ны алып, нәтижені
К1-ге сақтау;
5)
К2-ні
К1-ге бӛліп, нәтижені
У-ке сақтау (жазу);
6) алгоритмді аяқтау
.
Жауабы:
У= (A*X
2
+B)/(X
2
-C).
Бҧл алгоритмдерді атқарғанда ешқандай ойланудың қажеті жоқ, тек қана
берілген нҧсқауды бҧлжытпай орындау керек
. Осы әрекеттерді орындаудан
алгоритмнің ҥзіктілік, айқындылық және нәтижелілік қасиеттері нақты байқалады
.
Сонымен, алгоритм есептерді шығару жолын баяндау-ӛрнектеу ҥлгісі, бел-
гілі бір мәселені шешу негізінде орындалатын әрекеттерге басшылық, ой еңбе-
гін ҥнемдеуге мҥмкіндік беретін әдіс болып табылады
. Алгоритмді қҧру
арқылы есеп шешімін табуды автоматтандыруға қажетті іс-әрекет, жаңа
мәселені шешу кезінде қолданылатын тәсілдер, кҥрделі процестерді ӛрнектеу
және математикалық дәлдікпен анық етіп жазу істерін жҥзеге
асыруға болады.
Кӛп жағдайларда алгоритм қҧрушы және оны орындаушы бір адам болады,
сондықтан ол берілген процеске алгоритм қҧру барысында талдаулар, зерт-
теулер жҥргізеді, қажетті процесті шешуге арналған алгоритмдер арасынан
тиімдісін таңдайды
. Басқаша айтқанда ізденімпаздық (шығармашылық) жҧмыс
атқарады
. Жасалған алгоритм формалды орындалады
. Жоғарыда айтылғандай
алгоритмнің бҧл қасиеті оны орындауға әртҥрлі автоматтарды, машиналарды,
роботтарды пайдалануға мҥмкіндік береді
. Сонымен, мәселенің ең тҥйіні –
берілген процеске алгоритм қҧра білу және оның тиімдісін таңдай білу
.
Айтылғандардан тӛмендегідей қорытынды шығаруға болады:
1) алгоритм белгілі бір орындаушыға арналып жасалуы керек;
2) алгоритмде орындаушыға тҥсініксіз әрекеттер (командалар) болса, онда
оны орындаушы тҥсінетін командалармен алмастыру қажет, яғни алгоритмде
пайдаланылған командалар орындаушының командалар жҥйесінен шықпауы
керек;
3) алгоритмды орындағанда оның қандай есептің алгоритмі екендігін
зерттеудің қажеті жоқ, ол қалай жазылса
солай орындалуы қажет.
4) алгоритм орындалу ҥшін берілген есепті шешу жолы алгоритмі, оның
алғашқы берілген мәндері (есептің шарты, оған қажетті алғашқы ақпараттар
және т
.б
.) және сол алгоритмді орындаушы немесе атқарушы болуы қажет
.
15
Атқарушыға орындалатын алгоритмнің қандай принцип бойынша қҧрылған-
дығын білудің қажеті жоқ
. Бірақ белгілі қайталаудан кейін есептің жауабы
алынатыны белгілі
. Бҧдан алоритмнің нәтижелілік қасиеті айқын байқалады
.
Кӛрсетілген әрекеттердің кейбіреулерінің бірнеше рет қайталану мҥмкіндігі
– алгоритмнің негізгі ерекшеліктерінің бірі
. Бҧл алгоритмде қайталану саны
шексіз болмайтыны жоғарыдағы мысалдардан кӛрініп тҧр
. Қайталану санының
аз немесе кӛп болуы тек берілген сандарға
байланысты болады.
Сонымен, әрекеттер тізбегінің орындалуы
алгоритмдік процесс деп, әрбір
әрекет оның
қадамы, әр нҧсқау алгоритмнің
командасы деп аталады.
Бақылау сұрақтары
1. Алгоритм дегеніміз не? Бұл сӛз қайдан шықты?
2. Алгоритмнің негізгі қасиеттері қандай?
3. Алгоритмнің үздіктілігі дегенді қалай түсінуге болады? Мысал келтіріңдер.
4. Алгоритмнің бірмәнділігі дегенді ше? Мысал келтіріңдер.
5. Алгоритмнің ортақтығы немесе жалпылығы дегенді ше? Мысал келтіріңдер.
6. Алгоритмнің нәтижелілігі дегенді ше? Мысал келтіріңдер.
7. Алгоритмнің түсініктілігі дегенді ше? Мысал келтіріңдер.
8. Алгоритмнің формалды атқарылуы дегенді қалай түсінуге болады?
9. Атқарушының командалар жиыны дегеніміз не?
10. Ӛздеріңе белгілі, ӛмірден алынған бірнеше алгоритмді мысалға келтіріңдер.
11. Алгоритм командасы деген не?
12. Орындаушының командалар жүйесі деп нені айтады? Мысал келтіріңдер.
13. Автоматты құрылғылар алгоритмді орындаушы бола ала ма? Егер болса, ол
алгоритмнің қандай қасиетіне сүйенеді?
14. Алгоритм қасиеттерін атаңдар және олардың мағыналарын түсіндіріңдер.
15. Алгоритмді орындаушы дегенді қалай түсінуге болады? Орындаушы адам және
орындаушы машина арасында қандай ӛзгешеліктер бар?
Тапсырмалар
1
. Ӛмірде кездесетін және ӛздеріңе белгілі бірнеше алгоритмді мысалға келтіріңдер
.
2
. Берілген
формулалар бойынша y-тің мәндерін есептеу алгоритмін қҧрыңдар:
а)
y=(5
x
2
-4)(
x
2
+7);
ә)
y=[3-(
x-5)
2
]/[(
x-5)
2
+8]
.
3
. Тӛмендегі алгоритм бойынша
y-тің мәндерін ӛрнектеуге арналған формула қҧрыңдар
.
а)
1)
x-ті
x-ке кӛбейт, нәтижені А1 деп ӛрнекте;
2) А1-ді 5-ке кӛбейт, нәтижені А2 деп ӛрнекте;
3) А2-ден 6-ны ал, нәтижені А3 деп ӛрнекте;
4) А1-ге 4-ті қос, нәтижені А4 деп ӛрнекте;
5) А2-ні А4-ке бӛл, нәтижені
y деп ӛрнекте
.
ә)
1)
x-ке 1-ді қос, нәтижені В1 деп ӛрнекте;
2) 1-ді В1-ге бӛл, нәтижені В2 деп ӛрнекте;
3) В2-ден 1-ді ал, нәтижені В3 деп ӛрнекте;
4) В2-ге 1-ді қос, нәтижені В4 деп ӛрнекте;
