Пјнніҫ мақсаты: Стилистика жоәары оқу орындарыныҫ қазақ филологиясында кҙп жылдардан бері пјн ретінде ҙткізіліп келеді

45 
Әдебиеттер 
1. Шалабай Б. Кӛркем әдебиет стилистикасы. А., 2000 
2. Әміров Р. Ауызекі сӛйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. А., 1977. 
3. Будагова Р.А. Литературные языки и языковые стили. М., 1964. 
4. Уәлиев Н. Сӛз мәдениеті. А., 1985. 
5. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқытудың методикасы. А., 1985. 
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Етістіктің стилистикалық қызметін атп беріңіз 
2. Үстеудің стилистикалық қызметі қандай? 
3. Одағайлардың қандай стилистикалық қызмет атқарады? 
4. Еліктеуіш сӛздердің стилистикалық қызметі 
Он үшінші дәріс 
Жай сӛйлемдердің стилистикалық қызметі 
 
1. Хабарлы сӛйлемдер 
2. Сұраулы сӛйлемдер 
3. Бұйрықты сӛйлемдер 
4. Лепті сӛйлемдер 
1. Кісінің басқаға айтатын ойының әр уақытта мақсаты болады: кейде бір 
істің, бірдеңенің жайын хабарлауды мақсат етсек, кейде басқадан бірдеңені 
сұрап білуді мақсат етеміз. Немесе біреуге бірдеңе істетуді кӛздесек, кейде 
айтылған ойға айтушының кӛңіл-күйін білдіруді кӛздеп сӛйлейміз. Сол 
мақсаттарға лайық сӛйлемдер түрі, құрылысы, негізінде, тӛрт түрлі болатыны 
белгілі: х а б а р л ы , с ұ р а у л ы, б ұ й р ы қ т ы, л е п т і. 
Сӛйлемнің осы түрлері жұмсалуы мен мағыналық жақындығы не 
алшақтығы жағынан ерекше стильдік қызмет атқарады. 
Хабарлы сӛйлем - адамның ойын, кӛрген-білгенін басқаға айтудың 
формасы. Хабарлы сӛйлем арқылы шындық ӛмірдегі әр түрлі құбылыстардың 
жайын бар (болған) не болмаған қалпында баяндаймыз. Хабарлы 
сӛйлемдердің мазмұны әр алуан болатынын ескеріп, алдымен олардың 
болымды
және 
болымсыз
түрлерін стилистика талғамдары тұрғысынан екі 
бӛліп қараймыз. 
Б о л ы м д ы сӛйлем аркылы ӛмір құбылыстары шындық байланыс 
күйінде, бар қалпында, оған сӛйлеушінің субъективті кӛзқарасы қоса 
баяндалады. Мысалы: 
Күн қызыл арай шатырынан жаңа ғана шыққан 
(Ғ.Мұстафин). 
Ораз терезеден басын сұғып тұр екен 
(3.Шашкин). Бұл 
сӛйлемдердегі хабарға айтушының кӛзі жетіп баяндағаны аңғарылады. 
Баяғыда бір хан болған екен. Оның екі ұлы болыпты 
деген хабарлар 
айтушының ӛзі кӛрмеген, жақсы білмеген, бірақ есіткен оқиға түрінде 
баяндалған. 

46 
Осындай сӛйлемде айтылған ойға айтушының субъективті кӛзқарасын
да білдіруін сӛйлемнің модальдігі дейміз. 
Болымды сӛйлемнің модальді мағынасы кӛбінесе баяндауыштар құрамын 
түрлендіру арқылы құбылып отырады. 
Мысалы: 
1.
Жолаушылар таң ата жүріп кетті.
2.
 
Жолаушылар таң ата жүріп кетіпті. 
3.
Жолаушылар таң ата жүріп кететін шығар.

Бірінші сӛйлемде іс сӛйлеушінің кӛз алдында болса,екінші сӛйлем олай 
емес, 
(...жүріп 
кетвтін 
шығар) 
хабарланған 
істің 
орындалуына, 
жолаушылардың қашан жүретініне сӛйлеушінің кӛзі жетпей, болжап айтқаны 
аңғарылады. 
Қазақ тілінде болымды сӛйлемді осылардай күмәнды, болжамды етіп 
айтудың бірнеше тәсілдері бар: к ү м ә н д ы 
1. 
Жолаушылар жүріп кетіпті.
2.
 
Жолаушылар жүріп кеткен кӛрінеді. 
3.
 
Жолаушылар жүріп кетсе керек. 
4.
 
Жолаушылар жүріп кеткен сияқты. 
5. Жолаушылар жүріп кеткенге ұқсайды.
Болжалды 
1. 
Жолаушылар жүріп кеткен шығар.
Жолаушылар жүріп кеткен болар. 
Жолаушылар жүріп кеткен білем.
4.
Жолаушылар жүріп кеткен болса керек.
5.
Жолаушылар жүріп кеткен ғой деймін.
Бір модальділік мағынаның осыншама кӛп синонимдерінің болуы қазақ 
тілі 
сӛйлемдерінің 
стильдік 
мүмкіншілігінің 
молдығын, 
болымды 
сӛйлемдердің стильдік бояуларының әр алуан екенін кӛрсетеді. Бұларды 
таңдап, талғап ӛз орнында жұмсай білу керек. 
Күмәнды білдіретін хабарлы сӛйлемдер қатарына енбей тұрған тағы бір 
түрі бар. Ол 

жүктеу 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: