Ф и з и к а әож 3. 049. Физика сабақтарында

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 177
 
заттардың негізгілерінің бірі ауыр металдар. Бұл бір жағынан металдардың биологиялық 
активтілігіне  байланысты.  Сонымен  қатар,  олар  органикалық  қосылыстар  сияқты 
ӛзгеріске ұшырамайды (трансформацияланбайды), биохимиялық айналымға түскенде ұзақ 
сақталады [5].  
Ауыр  металдардың  топырақта  кӛп  мӛлшерде  болуы  оларға  сезімтал  түрлерінің 
жойылуына  және  белгілі  бір  аймақтағы  ӛсімдіктердің  азайып  кетуіне  әкеледі.  Ауыр 
ӛндіріс  орындарының  дамуына  байланысты  табиғатта  «техногенді  аймақтар»  пайда 
болады. 
Қазіргі кезде дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелерінің бірі  – пестицидтерден 
кейін  ауыр  металдардың  тірі  ағзаларға  улы  әсерін  әлсірету  болып  табылады.  Ауыр 
металдардың  қоршаған  ортаға  таралуы  тек  табиғи  жағдайда  ғана  емес,  сонымен  қатар 
антропогенді  жолмен  де  қарқынды  түрде  жүзеге  асуда.  Олардың  қатарына  ӛндіріс 
қалдықтары, тау-кен ӛндірісі, транспорт, қара және түсті металл ӛндіру, құрамында ауыр 
металл кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтарын (ЖЭО) 
жатқызуға болады [4].   
Ауыр  металдармен  ауаның,  судың,  топырақтың  ластануы  Қазақстанның  ірі  ӛндіріс 
орталықтарында  да  экологиялық  ӛзекті  мәселе  болып  саналады.  Мысалы,  Семей 
қаласының ӛндірістік орындарына жақын маңындағы топырақ құрамындағы кейбір ауыр 
металл концентрациялары қалыпты жағдайдағы топырақпен салыстырғанда мырыш – 7,4, 
қорғасын  –  9,9,  мыс  –  3,8,  кадмий  –  13,3,  марганец  –  1,3,  кобальт  –  2-3,5  есеге  дейін 
жоғарылаған [5].  
Біздің зерттеуіміздің мақсаты Қазақстанда кең таралған жүгері  гибридінің ӛсуі  мен 
биомасса жинақтауына мыстың әсерін анықтау. 
Зерттеу  материалдары  мен  әдістері.  Зерттеу  объектісі  ретінде  жүгері  ӛсімдігінің 
Қазақстан  587  гибридінің    дәндері  алынды.  Ауыр  металл  ретінде  мыстың  (Сu)  әртүрлі 
(25мг/л, 50мг/л, 100мг/л) концентрациялары алынды. Зерттеу 4 вариант бойынша ылғалды 
ортада  жүргізілді. 1 бақылау варианты, 2 вариант - 25мг/л Сu ионы, 3 вариант – 50 мг/л 
Сu ионы, 4 вариант – 100 мг/л Сu ионына есептелген күкірт қышқылының тұзы алынды. 
Әр вариант үш қайталаумен жүргізілді. 
Зерттеуге  алынған  ӛсімдік  дәндерін  ӛндіруге  қоймас  бұрын,  толық  қалыптасқан 
біркелкі дәндерді іріктеп алып 5-6 қайтара қара сабынмен сумен жуып, 16% сутек асқын 
тотық  ерітіндісінде  15  минут  ӛңдеп,  одан  кейін  тағы  да  бірнеше  қайтара  дистильденген 
сумен жуып, залалсыздандырамыз. Тұқымдар 3 күнге ӛндіруге қойылып, ӛнгеннен кейін 
тәжірибе  ауыр  металсыз  бақылау  варианты  және  мыс  пен  кадмийдің    25мг/л,  50мг/л, 
100мг/л  концентрациялары  бойынша  варианттар  алынды.  Тәжірибе  7  күнге  созылды.  7 
күндік жүгері гибридінің тамыр және сабақ ӛскіндерінің  ұзындықтары сызғышпен, жеке 
мүшелерінің биомасса жинауы электронды таразыда ӛлшенді.  
Зерттеу  нәтижелері.  Кӛптеген  зерттеушілердің  мәліметтері  бойынша  ауыр 
металдардың  әсерінен  тамырдың  ӛсуі  сабаққа  қарағанда  кӛбірек  тежеледі,  тамыр 
түктерінің  саны  мен  құрғақ  биомасса  жинауы  азаяды.  Ауыр  металдардың  әсерінен 
алдымен  меристема  аймағы,  содан  кейін  тамыр  түктерінің  түзілуі  жүретін  созылу 
аймағының  клеткаларында  күрделі  ӛзгерістер  орын  алады.  Ӛсу  корреляциясы  бұзылып, 
апикальды  ӛсуі  мен  латеральды  ӛсу  үйлесімділігі  жойылады.  Соның  салдарынан 
тармақталуы,  бойлай  ӛсуі  тежеліп  қысқа  жуан  тамырлар  түзіледі.  Нәтижесінде  ӛсімдік 
тамырының  жалпы  және  адсорбциялағыш  бетінің  кӛлемі  кішірейеді,  осыдан  барып 
ӛсімдік  біртіндеп  тіршілігін  тоқтатады.  Тамырдың  коректік  заттарды  сіңіру  қабілетінің 
тӛмендеуі бара-бара ӛсімдіктің ӛсуін, дамуын тежеп тіршілігін тоқтатуға дейін әкеледі [3].  
  Келтірілген  мәліметтерді  ескере  отырып  ауыр  металл  мыстың  әр  түрлі 
концентрацияларының  Zea  Mays  ӛсімдіктердің  құрғақ  биомасса  жинақтауына  әсерін 
қарастырайық.  7  күндік  жүгері  ӛсімдігінің  жеке  мүшелер  зерттеу  барысында  1  бақылау 
варианты бойынша сабақтың ұзындығы (7,05 ±0,091 см), ал тамырының ұзындығы (1,85 
±0,084  см)  болды.  2  вариант  (25мг/л  Сu)  бойынша  сабақтың  ұзындығы  (6,25  ±0,043  см) 

178  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
және тамыр ӛскіні (1,8 ±0,055 см) бақылау вариантымен салыстырғанда біршама қысқа. 3 
вариант (50мг/л Сu) бойынша тамыры (1,52 ±0,076 см), сабағының ұзындығы (6,02 ±0,043 
см).  4  вариант  (100мг/л  Сu)  бойынша  байқағанымыз  сабағы  (5,78±0,02  см)  3  вариантпен 
салыстырғанда  сәл  қысқалау  және  тамыр  ӛскіні  (1,46  ±0,084  см)  (1-  кесте  және  1- 
диаграммада  мыстың  7  күндік  жүгері  ӛсімдігінің  Қазақстан  587  гибридінің  ӛсуі  мен  
биомасса жинақтауына әсері айтылған).  
1-кесте 
Тәжірибе 
варианттары 
Тамырдың ұзындығы 
1 ӛсімдік 
тамырының 
құрғақ салмағы 
Сабақтың ұзындығы 
1 ӛсімдік сабағының 
құрғақ салмағы 
мг/л 
см 
% 
мг 
% 
см 
% 
мг 
% 
бақылау 
1,85±0,084 
100 
2,06 
100 
7,05±0,091 
100 
9,17 
100 
25 
1,8±0,055 
97,2 
2 
97,1 
6,25±0,035 
88,7 
7,6 
87,9 
50 
1,52±0,076 
82,2 
1,93 
93,7 
6,02±0,043 
85,4 
6,04 
65,7 
100 
1,46±0,013 
78,9 
1,8 
87,4 
5,78±0,02 
82 
5,02 
54,5 
1-диаграмма 
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
тамыр 
ұзындығы
тамырдың 
құрғақ 
салмағы
сабақ 
ұзындығы 
сабақтың 
құрғақ 
салмағы
бақылау
25мг/л
50мг/л
100мг/л
 
Неғұрлым  мыстың  концентрациясын  арттырған  сайын,  соғұрлым  ӛсімдік  тамыры 
кӛптеген  ӛзгеріске  ұшырайды.  Біріншіден,  ӛсімдік  мүшелерінің  ӛсуі  мен  биомасса 
жинақтауына кері әсерін тигізетіндігі зерттеу барысында анықталды. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. О.П. Добров Техногенез-мощная геохимическая сила биосферы // Природа. - №11 
– С.87-92. 
2. М.С.Панин  Формы  соединенных  тяжелых  металлов  в  почвах  средней  полосы  
Восточного Казахстана. - Семипалатинск: Государственный университет Семипалатинска. 
– 1999.- 329с. 
3. Э.И.Рудакова,  К.Д.Каракас,  Т.Н.Сидоршина  и  др.  Микроэлементы:  поступление, 
транспо рт и физиологические функции в растениях. – Киев: Наукова. Думка, 1987, С.184 
4. Б.А.Ягодин,  В.А.Говорина,  С.В.Виноградова  и  др.  Накопления  кадмия  и  свинца 
некоторыми  с–х  культурами  на  дерново-подзолистых  почвах  разной  степени 
окультуренности // Известия ТСХА. 1985.- №2.- С.85-86.  
5. С.Анталова  И  др.  Исследоваие  поведения  кадмия  в  системе  «почва-растение»  в 
полевых экспериментах // Поведение паллютантов в почвах и ландшафтах. Пущино, 1990. 
– с.90-96. 
РЕЗЮМЕ 
В статье приведены результаты исследования и влиянии процесса накопления меди 
на рост растения Zea Mays гибрида Казахстанская 587, а также на их сухую биомассу.