А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
100
101
А т м о с ф е р а д а ғ ы т о к т а р. Атмосферадағы электр өрісінің кернеулігінің
әсерінен Жер бетіне қарай тік бағытталған өткізгіштік ток «ағады».
Н а й з а ғ а й. Бұлттар тудыратын сызықтық найзағай көптеген бөлшектердің
арасында электродтар жоқ кезде туындайтын
ұшқынды разрядтың бір түрі
болып табылады.
Э л ь м а о т т а р ы. Жер бетінде кернеулігі 130 В/м тұрақты электр өрісі
болады. Осы шама 500–1000 В/м-ден артқанда өзіне тән шуыл таралып, үшкір,
созылыңқы заттарда (шөптердің, ағаштардың, электр тарату желілері діңгектердің
ұштарында) электр разряды пайда бола бастайды. Өріс күшейген сайын разряд
көріне бастайды, кейде едәуір жарқырап
тәж пішінде байқалады. Атмосферада
пайда болған осы электрлік тәж көбінесе
әулие Эльманың оты деп аталады. Бұл
оттар әсіресе таулар мен теңіздерде байқалады. Биік құрылыстарда (телевизиялық
мұнарада т.б.) тәж тогы 10 мА-ден асады. Ұшақтардың бұлт арасымен ұшуы
кезінде оның үшкір ұштарында әлгіндей тәж токтары пайда болады, осы токтар
радиоқабылдағыштарға
бөгеуіл келтіреді.
АТМОСФЕРИКТЕР (ағылшынша – атмосфералық) – атмосферадағы (мы-
салы, найзағайда) электр разрядтар кезінде шығарылатын радиосигналдар.
Радиоқабылдауға бөгеуіл жасайды, әсіресе аса ұзын және ұзын толқындарда
жиірек байқалады.
Ысқырғыш атмосфериктер – найзағайдың разрядталуы кезінде жер атмо-
сферасында туатын импульстік сигналдар. Бұл атмосфериктердің максимумы ω
~1 – 10 кГц (кило Герц) жиілік аймағында болатын кең алқапты алып жатады.
Жер бетінде туатын әлгіндей жиілікті радиотолқындар Жердің магнит өрісінің
күш сызықтары бойымен таралып, ионсфера арқылы өтіп,
түйіндес нүктеде
қайтадан Жер бетіне жетеді. Сол себепті кеңалқапты қабылдағыштарда алдымен
жоғарыжиілікті сигнал, сонан соң едәуір төменгі жиілікті сигнал естіледі. Осы
сигналдар жиілігі біртіндеп бәсеңдейтін
«ысқырық» секілді дыбыс болып естіледі.
АТОМ (грекше «атомос – бөлшектенбейтін») – заттардың өлшемдері мен
массаларының микроскопиялық (микробөлшек) бөлігі, химиялық элементтің
өзіне тән қасиеттерін тасушы (сақтайтын) ең кіші бөлігі. Химиялық элементтің
әрқайсысына шартты белгімен белгіленетін белгілі бір текті атом сәйкес келеді.
Атом еркін (газда) және байланысқан күйлерде болады. Атом бірімен-бірі тікелей
немесе молекула құрамында байланысып – сұйық және қатты дене құрайды.
Атомның барлық химиялық және физикалық қасиеттері атом құрылымдарының
ерекшеліктерімен анықталады.
Атом оң электр заряды бар ауыр ядродан және оның төңірегін айнал-
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
100
101
дыра қоршаған жеңіл бөлшектер
– теріс зарядты электрондардан
түзілген
электрондық қабықшадан
құралған. Атомның өлшемдері
бүтіндей электрондық қабықшаның
өлшемдерімен анықталады және де
бұл өлшем атом ядросының өлшемімен
салыстырғанда одан үлкен болады,
атомның сызықтық өлшемі жуықтап
алғанда ~10
–8
см, ядросынікі ~10
–12
–10
–
13
см. Электрондық қабықшаның қатаң
шекарасы жоқ, атомның өлшемдері
осы өлшемдерді анықтау тәсілдеріне
байланысты болады.
Ядроның заряды – атомның негізгі
сипаттамасы болып табылады, ол
белгілі элементке тән болуына байла-
нысты; ядроның заряды қарапайым
бөлшектің электр зарядына (е) бүтін
еселік болады, абсолюттік шамасы
бойынша –е электр зарядына тең, яғни
+еZ-ге тең, мұндағы Z – атомдық нөмір
(элементтер жүйесіндегі элементтің
реттік нөмірі). Атом электрлік бейта-
рап жүйе; +еZ зарядты болатын ядро
жалпы заряды –еZ зарядына тең Z
электронды ұстап тұрады. Бір немесе
бірнеше электрондарынан айырылған
(жоғалтқан) атом
оң ион деп аталған,
оның заряды +еk, мұндағы k – элек-
трондарды өзіне қосып алған атомның
иондалу еселігі, бұл
теріс ионды атом.
Кейде «атом» деп бейтарап атомды
да, оның ионын да атаймыз. Оң және
теріс иондарды бейтарап атомнан
ажырату үшін элементтің химиялық
Ежелгі грек ойшылдары бүкіл дүние құралатын
атомдардың төрт түрі және олардың түрі
сызбада көрсетілгендей болады деп болжаған.
1903 жылы Джозеф Томсон (1856–1940)
болжаған атом моделі сырттай қарағанда
кәдімгі қарбызға ұқсастау болған (бірақ оның
шөпектері қарбыздағыдай көп емес – аздау
болуы тиіс). Томсонның болжалы бойынша
атом оң зарядталған сфера тәрізді болып, оның
ішінде теріс зарядты электрондар орналасқан.
Қарбыздың шөпектерінің орнында (аздаған)
электрондар болған деп елестетуімізге болады.
Ежелгі аңыз бойынша біздің заманымыздан
бұрынғы VI–V ғасырларда ежелгі грек ой-
шылдары арасында таралған «Әлем неден
құралған?» деген сұраққа ойшыл Левкипп
(б.з.б. 500–440) кәдімгі алманы бөлшектеп
отырып, оны қаншалықты ұсақтап бөлуге
болады деген ойға келген. Алманың ең соңында
бөлшектенбейтіндей өте ұсақ түйіршекке
келетіндігі туралы қорытындыға келеді.
Осылайша бөлшектенбейтін материяны ол өз
тілінде (яғни грекше) атом деп (яғни сөзбе-cөз
тәржімелегенде «ұсақталмайтын» немесе
«бөлшектенбейтін» бөлшек) атап, «атом»
ұғымы қалыптасқан. Левкипптің шәкірті
Демокрит (б.з.б. 460–371) ұстазының идеясы-
нан жаңа философия тұжырымдаған. Оның
тұжырымы бойынша «Әлемнің бастамасы –
атомдар мен бос кеңістік» деген қорытынды
орныққан.
