629
магнит өрісіндегі ток тасушы бөлшектер траекторияларының қисықталуы салда-
рынан пайда болады. Көлденең магнет-кедергі ∆ρ
⊥
ρ
0
=(ρ
⊥
– ρ
0
)/ρ
0
, ал бойлық
магнет-кедергі ∆ρ
11
/ ρ
0
= (ρ
11
– ρ
0
)/ρ
0.
МАГНЕТОН – атомдық және ядролық физикада, қатты денелер физикасында,
қарапайым бөлшектерде т.б. қабылданған магниттік моменттің бірлігі. Атомдық
жүйелердің негізінен орбиталық қозғалысының және электрондардың спинінің
болуы себепті Бор магнетондарымен өлшенеді: µ
Б
=
е
ʹ݉ܿ
≈ 9,274∙10
–21
эрг/Гс ,
(эрг/Гаусс) (мұндағы
е – электр зарядының абсолют шамасы,
m – электронның
массасы, ℏ – Планк тұрақтысы, c – жарық жылдамдығы). Ядролық физикада
магниттік момент ядролық магнетондармен өлшенеді, Бор магнетонынан
(µ
Б
) айырмашылығы электронның массасы (m) протон массасы (М ) ауыстырылған:
µ
я
=
е
ʹܯܿ
≈5,051∙10
–24
эрг / Гс, (эрг/Гаусс).
Бор магнетоны – атомдық жүйенің магниттік моментінің бірлігі.
Ядролық магнетон – ядролық физикада магниттік моменттің бірлігі.
МАГНЕТРОН [грекше «магнетис – магнит» + (
элек)
трон] – магнит өрісінде
қоздырылған электрмагниттік өрісті қисық сызықты траектория бойынша магнит
өрісінде қозғалатын электрондардың өзараәсерлесуіне негізделген аса жоғары
жиілікті электрмагниттік тербелістер тудыруға арналған көп резонаторлы
аспап. Цилиндрдің ішкі бетіне қарай шығатын саңылаулары бар ішкі бөлігінде
көлемдік резонатор ойылған массалы (ауыр) қуыс цилиндр – магнетронның
аноды (сызба, а). Цилиндрдің өсі бойынша катод орналасқан. Бағытталған маг-
нит өрісінің (
Н) әсерінен катодтан ұшып
шығатын электрондардың траекториялары
қисықталатын болады. Резонаторларда
тербелістер қоздырылғанда, саңылаулар
маңында айнымалы электр өрісі пайда
болады. Өрістің аса жоғары жиілікті және
тоғысқан статикалық электр және магнит
өрістерінің әсерінен катодтан ұшып шыққан
электрондар ұйысатын болады («шабақтар»,
сызба, б). Ұйысқан электрондар тежеуіштік
аса жоғары жиілікті өріспен өзараәсерлескен
кезінде өріске потенциалдық энергия-
сын беріп, анодқа қарай жақындайды.
Олар электрмагниттік энергиясын өріске
түгелдей беріп анодқа құлап түседі, бұл
630
жайт пайдалы әсер коэффициентін жоғарылатады (90%-ға дейін). Резонаторлары
алшақ орналасқан күшейткіш магнетрондар – амплит рондар да бар. Маг-
нетрон электрмагниттік толқындардың миллиметрлік диапазондарына дейінгі
тербелістерді тудыра алады әрі мың кВт-қа дейінгі қуат (импульстік режимде) бере
алады. «Магнетрон» атауын 1921 ж. американ физигі А.
Халл енгізген.
МАГНЕТЭЛЕКТРЛІК ЭФФЕКТ – кристалдарды электр өрісіне (
Е)
орналастырған кезде оларда магниттелушіліктің (Ј) пайда болуы. (Ј = αЕ) мұндағы
α – кристалдың табиғатына байланысты коэффициент). Магнетэлектрлік эффект тек
магниттік реттелген кристалдарда (антиферро-, ферри-және ферро-магнетиктерде)
ғана пайда болуы мүмкін. Магнетэлектрлік эффектінің болатындығын алғаш рет
1957 жылы кеңес физиктері Лев
Ландау (1908–1968) мен Евгений
Лифшиц (1915–
1985) болжаған. Оны 1960 жылы ғылыми тәжірибеде жүзінде Д.Н.
Астров ашты.
Магнетэлектрлік эффектінің шамасы аз болады. Магнит өрісінде (Н) орналасқан
кристалда магнетэлектрлік эффектіге
кері эффект – электрлік полярлану (Р)
пайда болатын (Р= αН ) эффекті де байқалады.
МАГНИТ [грекше «Магнетис Литос – Магнесианың тасы», Кіші Азиядағы Маг-
несия қаласының атынан қалыптасқан] – темір рудасының кесегі немесе темірді,
болатты, кобальтті тартқыш қасиеті ерекше болатын арнайы қорытпалардан
жасалған дене.
МАГНИТ, а с қ ы н ө т к і з г і ш м а г н и т – асқынөткізгіш материалдан
жасалған орамды соленоид немесе электрмагнит. Асқынөткізгіштік күйдегі
орамның
омдық кедергісі нөлге тең болады. Егер орам қысқаша тұйықталған
болса, онда оған берілген (жіберілген)
ток іс жүзінде ұзақ уақыт өзгермей айна-
латын және магнит өрісі тұрақты болады. Асқынөткізгіш магнит 150–200 кГкүш
өріс алуға мүмкіндік жасайды.
Асқынөткізгіш магниттік орамы температура кризистік температурадан (Т
к
)
артқан кезде орамдағы кризистік ток (І
к
) немесе кризистік магнит өрісіне (Н
к
)
жеткенде асқынөткізгіштігін жояды. Асқынөткізгіш магнит заттардың магниттік,
электрлік және оптикалық қасиеттерін зерттеу (плазманы, атом ядросын және
қарапайым бөлшектерді) үшін пайдаланылады. Асқынөткізгіш магнит энергия-
ны іс жүзінде шексіз уақыт сақтауға арналған индуктивті жинақтағыштар жасау
мүмкіндігін ашпақ.
МАГНИТ,
тұрақты – меншікті магниттік өрісі болатын дене; магниттеуші
өрістің ықпалы тоқтатылғаннан кейін де күшті магниттік индукцияны сақтай
алатын, алдын ала магниттелген ферромагниттік немесе ферримагниттік мате-
