қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
570
571
сәуле шығарусыз энергия шығынының нәтижесі болады. Сәуле шығарудың
(генерацияның) рубиндік лазерлердегі меншікті энергиясы әрбір куб сантиметрге
(см
3
) бірнеше Дж энергия тиесілі; дәл сондай шамалы энергия кристалдық торға
беріледі (сәуле шығарусыз шығын салдарынан). ~1 Дж/cм
3
энергияның бөлінуінен
кристалл ондаған градусқа қызады. Жылудың бөлінуі активті заттың оптикалық
біртектілігін бұза отырып әлгі заттың көлденең қимасында бірдей болмайды.
Осыдан өндірілетін (шығарылатын) толқындардың шебі бүлінеді. Жылудың артық
бөлінуі салдарынан кристалл бүлінеді.
ХІХ ғасырдың 90-жылдарының басына қарай 250-ден астам лазерлік эффектілері
болатын қоспалы диэлектрлік кристалдар белгілі болған. Осылардың арасынан
оксидтік лазерлік кристалдар тобын атауға болады [мысалы, рубин Al
2
O
3
-
(Cr
3+
),
т.б.]. Көпшілік қатты денелі лазерлер 1-ден 3 мкм-ге дейінгі толқын ұзындықты (
λ)
диапазондардағы сәулелер шығарады. Параметрлерді жақсарту, дербес жағдайда
пайдалы әсер коэффициентін арттыру үшін кристалға активатормен – жұмыстық
иондармен қатар сенсибилизаторлар қосылады. Бұлар энергия жұтуды және
жұмыстық иондарға қоздыру беруді жақсартады.
Көпшілік қатты денелі лазерлер импульстік режимде жұмыс істейді. Қатты
денелі лазерлерде үздіксіз режимді сәуле шығару төрт деңгейлі сұлба бойынша
жұмыс істейтін тек активті заттарда ғана мүмкін болады. Осылар типті лазерлердің
сәуле шығару спектрлері салыстырмалы түрде кең алқапты. Иондық кристалды
активті ортаны (мысалы, фторидтер) пайдалану жаңа мүмкіндік ашпақ. Осындай
орталы лазерлер инфрақызыл аймақта толқын ұзындығы λ~3,5 мкм сәуле шығаруға
мүмкіндік берді.
Қатты денелі лазерлер технологияларда (балқытып дәнекерлеуде, кесуде, т.б.),
рубин, неодимді әйнекті негізді, т.б. лазерлер пайдаланылуда. Медицинада нео-
димді әйнекті, сәуле шығару энергиясы 1000 Дж, еркін режимді лазерлер (тера-
пияда), осы типті қатты денелі лазерлер үздіксіз немесе периодты режимде хирур-
гияда қолданылады. Асақуатты қатты денелі неодимді әйнекті лазерлер
термоядролық плазманы зерттеу үшін қолданылуда.
ҚАТТЫЛЫҚ, д ы б ы с т ы қ – дыбыстың естілу түйсігін (сезінуді) және де
оның қарқындылығын сипаттайтын тербеліс түрінің жиілігіне тәуелді шама.
ҚАТЫНАС – әртүрлі шамалардың, заттардың, әсерлердің арасындағы байла-
ныс.
Анықталмағандықтар қатынасы – түйіндес екі физикалық шаманың
мәндеріндегі анықталмағандықтардың, мысалы, импульстер мен координаттардың,
энергиялар мен уақыттың көбейтіндісі Планк тұрақтысынан (һ) кем бола алмайды
делінетін пікір.
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
570
571
Гейзенберг қатынасы, Гейзенберг принципі – анықталмағандықтар қатынасы
деп те атала береді. Бұл принципті 1927 жылы неміс физигі Вернер
Гейзенберг
(1901–1976) тұжырымдаған.
ҚАТЫНАС ЫДЫСТАР – түп жақтары өзара байланысқан ыдыстар. Егер
диаметрлері едәуір үлкен (капиллярлық құбылыс байқалмайтындай) қатынас
ыдыстар біртекті сұйықпен толтырылса, онда сұйықтың деңгейлері бірдей және
ол ыдыстардың пішініне тәуелсіз болады. Сұйықтық манометр, бу қазанының су
өлшеуіш әйнегі, т.б. құрылғылар осы принципке негізделген. Егер қатынас ыдыстар
әр текті сұйықпен толтырылса, онда сұйықтардың бір-бірімен жанасқан бетінен
бастап есептелетін бағандарының биіктіктері, сұйықтардың тығыздықтарына
кері пропорционал болады, яғни ρ
1
h
1
=ρ
2
h
2
, мұндағы ρ
1
және ρ
2
, h
1
және h
2
– сұйық
тығыздықтары мен бағандардың биіктіктері.
Егер екінші сұйықтың тығыздығы белгілі
болса, онда осы қатынаспен бірінші сұйықтың
тығыздығын анықтау мүмкін болады. Егер
қатынас ыдыстардың бір жақ тармағы тұйық
болса, онда сұйық деңгейлерінің айырымы сол
тармақтағы қысымға тәуелді болады. Жабық
манометр осы принципке негізделіп жасалады.
ҚИМА, эффектілік қима– соқтығысушы бөлшектердің шашырауының
(серпімді немесе серпімсіз) нәтижесінде осы бөлшектер жүйесінің белгілі бір
негізгі соңғы күйге ауысу ықтималдығын сипаттайтын шама. Қима (σ) нысанға
түсетін уақыт бірлігіндегі әлгіндей ауысулар санының (dΝ) шашыраған бөлшектер
ағынының тығыздығын (n), яғни уақыт бірлігінде бөлшектердің жылдамдығына
перпендикуляр бірлік аудан арқылы өтетін бөлшектер санының қатынасына тең (n
– нысанаға түсетін бөлшектердің тығыздығы): σ=dΝ/n. Сонымен, қима – ауданның
өлшемдігіне ие. Бөлшектердің шашырауы кезінде байқалатын әр қилы ауысуларға
әртүрлі қима сәйкес болады. Бөлшектердің серпімді шашырауы уақыт бірлігінде
денелік бұрыш бірлігіндегі бөлшектер санының түсетін бөлшектер ағынына
қатынасына тең (dΩ – денелік бұрыштың бөлігі) дифференциалды қимамен (dσ/
dΩ) және толық денелік бұрыш бойынша алынған дифференциалды қиманың ин-
тегралына тең толық қимамен (b) сипатталады: Ω=4π стер. Серпімсіз үрдістердегі
толық қима серпімді және серпімсіз үрдістердегі қималардан құралады.
ҚОЗҒАЛМАЛЫ ОРТАЛАРДАҒЫ ЭЛЕКТРДИНАМИКА – электрдина-
миканың дербес жағдайда электрмагниттік толқындардың қозғалыстағы орталарда
таралу заңдарын зерттейтін саласы. Осы электрдинамикаға жарықтың қозғалыс-
