к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
502
503
Цилиндрлік көлемдік резонатордағы тер-
белістердің қарапайым түрлері. Жебелер-
мен электр өрісінің (тұтас сызықтар) және
магнит өрісінің (үзік-үзік сызықтар) күш
сызықтарының бағыттары көрсетілген.
КӨЛЕМДІК РЕЗОНАТОР (латынша «резоне – жаңғырық, дыбыс беру, үн
қату») – ішінде еркін электрмагниттік тербелістер бола алатын жақсы өткізгіш
қабырғалы тұйық қуыс. Цилиндр, сфера және тороида пішінді көлемдік резонатор-
лар көп таралған. Меншікті тербеліс
периоды Т = 2π/ω (ω – дөңгелек жиілік)
толқындардың ең қашық қабырғалары
арасында жүріп өтетін уақыттан арт-
пайтын болады; Т
ػ
l/c (с – жарықтың
көлемдік резонаторды толтырған ор-
тада, әдетте ауада, вакуумда таралу
жылдамдығы). Сондықтан көлемдік
резонатор ұзын толқын диапазонда-
рында өте үлкен болады (l~λ = cT),
тек аса жоғары жиілік диапазоны-
нан бастап (λ < 10 – 20 см) оларды
қолдану техникалық тұрғыда ақталған.
Қарапайым көлемдік резонатор – екі жағы идеал өткізгіш «қақпақпен» жабылған
Оz-оське перпендикуляр цилиндр пішінді радиотолқын өткізгіштің кесіндісі болып
табылады (сызбаға қараңыз).
КӨЛЕҢКЕЛІК ӘДІС, Тёплер әдісі – сындырушы мөлдір орталардағы
оптикалық біртексіздіктерді және шағылдырушы беттердегі (мысалы, айналардың)
ақауларды табу әдісі. Көлеңкелік әдіс аэродинамикалық құбырларда моделдерді
орап ағу кезінде ауа ағындарында пайда болатын тығыздықтың таралуын зерттеуі
үшін көпіршікті камераларда (оптикалық біртексіздік түрінде алынған) кескіндерді,
телевизиялық жүйелерде үлкен экранға проекциялау үшін қолданылады. Бұл әдісті
1867 жылы неміс физигі Август
Теплер (1836 – 1912) ұсынған.
Көлеңкелік әдісте нүктелік не-
месе саңылаулы жарық көзден
(1) таралған сәуле шоғы (сызбаға
қараңыз) линза немесе линзалар
мен айналар (2 – 2´) жүйесі арқылы зерттелуші нысанға (обьектіге) (3) бағытталып
мөлдір емес (Фуко пышағы деп аталатын ) үшкір ұшты бөгетке (5) фокусталады
, әлгі көздің кескіні бөгеттің ең шетіне түсетін болып проекцияланады. Егер де
зерттелуші нысанда оптикалық біртексіздік ақау болмаса, онда әлгі көзден келетін
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
502
503
к
178
∑
бүкіл сәулелер осы бөгетте бөгеліп қалады. Оптикалық біртексіздік (4) болған
кезде сәулелер одан шашырап, олардың бір жартысы бөгеттің үстінен аттап өтетін
болады. Бөгеттің артына проекциялауыш объектив (6) немесе окуляр орнатып
экраннан (7) біртексіздік ақаудың кескінін (8) көруге болады. Кейде нүктелік
жарық көзі мен Фуко пышағының орнына біртексіздіктер болмаған кезде сәуле
жолын бөгейтін оптикалық түйіндес торлар (растрлар) қолданылады. Сонымен
қатар оптикалық біртексіздіктердің сипатын көрнекі түрде анықтауға мүмкіндік
жасайтын түрлі түсті
жарық сүзгілері түріндегі саңылаулар қолданылады. Фуко
пышағын немесе торларды пайдаланбай жуық шамалы кескіндер шығару әдісі де
бар. Нысанды екі бұрыш жасап орналасқан екі оптикалық жүйемен жарықтандыру
арқылы нысандағы біртексіздіктің таралуының стереоскоптық суретін байқауға
болады.
КӨЛЕҢКЕЛІК ЭФФЕКТ – кристалдық тордың түйіндерінен ұшып шыққан
бөлшектердің бұрыштық үлестірілімдеріне
тән қарқындылықтар минимумдерінің
пайда болуы. Көлеңкелік эффект оң
зарядталған бөлшектерден: протондар-
дан, дейтрондардан, α-бөлшектерден
және едәуір ауыр иондардан байқалады.
Көлеңкелер кристаллграфиялық осьтер
бағытында (
осьтік көлеңке) және жа-
зықтықтарда (жазықтық көлеңке) пайда болады. Көлеңкелер осьтің немесе жазық-
тықтың бағытымен қозғалатын бөлшектердің жолында кездесетін атомдардың атом
ішілік электр өрісімен ауытқуының себебінен пайда болады (1-сызба).
Көлеңкелік эффект 1964 жылы ядролық реакциялардың өнімдері – бөлшектер
ағындарынан кристалл нысананың ядро-
ларын үдетілген бөлшектермен соққылап
сәулелендіргенде байқалған [ресейлік
физиктер А.Тулинов және швециялық фи-
зиктер Б.Домей, К.Бьеркинст бір-біріне
тәуелсіз].
Фотографиялық эмульсияны пайдаланған
кезде үлкен денелік бұрышты көлеңкелік
суретті (ионограмманы) тіркеуге болады
(2-сызба). Дақтар мен сызықтардың ор-
1-сызба. Көлеңкенің экранда пайда бо-
луы: l – тізбектегі көрші атомдар ара-
сының қашықтығы.
2-сызба. Кристаллдың ионограммасы
(жазықтық көлеңке, негативтік кескін).
к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
504
505
наласуы (ионограммадағы) кристалдың құрылымына және тәжірибенің геоме-
триялық жағдайына тәуелді.
Көлеңкелік эффект негізінде ядролық реакциялардың өту уақытын 10
-16
–10
-8
сек диапазондарында өлшеу әдісі жасалған. Көлеңкелік эффект кристаллдардың
құрылымын зерттеу, қоспалық атомдар мен ақауларды тарату үшін пайдаланыла-
ды. Осы эффект кристаллдарды бөлшектер ағындарымен сәулелендіру кезіндегі
бағдарланбалық құбылыс тобына жатады.
КӨПФОТОНДЫ ҮРДІСТЕР, көпфотонды процестер – электрмагниттік
сәулелердің заттармен бір қарапайым актіде бірмезгілде бірнеше фотонның
жұтылуы немесе шығарылуы (немесе оның екеуі де) жүзеге асатын заттармен
өзараәсерлесу үрдісі (процесі). Фотондардың жұтылуының немесе шығарылуының
айырымы заттар бөлшектерінің (атомдардың және молекулалардың) алатын
(немесе жоғалтатын) энергиясына тең. Осы жағдайда бөлшектердің кванттық
күйлерінің арасында к ө п ф о т о н д ы а у ы с у ы жүзеге асады. Көпфотонды үрдіс
жеткілікті күшті жарық өрістерінде
болады, сондықтан оларды кең зерттеу
лазерлер жасалғаннан кейін басталды.
Екіфотонды үрдіс қарапайым
көпфотонды үрдіс болып табылады.
Бөлшектердің комбинациялық (аралас-
құралас) шашырау актісі бірмезгілде
ℏω
1
энергиялы фотонды жұтылады және
ℏω
2
энергиялы өзге фотон шығарылады
(1-сызба, а). Осы кезде шашыратқыш
бөлшек
ࣟ
1
энергиялы күйден
ࣟ
2
энергиялы күйге ауысады; бөлшектердің
энергиясының өзгерісі фотондардың жұтылған және шығарылған энергияларының
айырымына ℏω
1
- ℏω
2
тең. Бөлшек е к і ф о т о н д ы ж ұ т у кезінде (1-сызба,
б
)
жұтылған екі фотонның энергиясының қосындысына ℏω
1
+ ℏω
2
тең
ࣟ
2
-
ࣟ
1
энергиясын алады, з а т т ы ң е к і ф о т о н д ы қ о з д ы р ы л у ы жүзеге асады.
Осы жағдайда алғашында қоздырылған күйде
ࣟ
2
болған бөлшектердің екіфотонды
шығаруы (1-сызба, в) бірмезгілде екі фотон шығарумен: ℏω
1
+ ℏω
2
=
ࣟ
2
-
ࣟ
1
едәуір
төменгі деңгейге
ࣟ
1
ауысады. Үш және одан да көп санды фотондар қатысатын
ұқсас үрдістердің болуы мүмкін (2-сызба, a, б). Көпфотонды иондану да және
көпфотонды фотоэффект те көпфотонды үрдіске мысал бола алады. Алғашқы
жағдайда бірмезгілде бірнеше фотонды жұту нәтижесінде электрондардың атомнан
немесе молекуладан жұлынып шығуы жүзеге асады (2-сызба, в). Екінші жағдайда
1-сызба. Екіфотонды үрдістердің (процес-
тердің) кванттық сұлбасы: а – комбинациялық
шашырау; б – екіфотонды жұтылу; в –
екіфотонды шығарылу
Достарыңызбен бөлісу: | 
