Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
262
263
зарядтары бойынша қарама-қарсы осындай зарядтар магниттік моменттері болатын
магниттік диполь ретінде қарастырылды. Кейіннен мұндай
магниттік зарядтардың
болмайтыны айғақталды. Магниттік өрісті
қозғалыстағы электр зарядтарының тудыраты-
ны анықталған.
Магниттік дипольдің моменті электрлік
диполь моментінің формуласымен есептеледі,
мұнда электрлік дипольдің моменті токтың
магниттік моментімен алмастырылады.
Қарапайым ток (І) жағдайында радиусы (а)
дөңгелек контур бойынша ағатын токтың
магниттік моменті
Гаусс жүйесінде:
р =
ІSn/
сек, мұндағы S
n
= πа
2
– орамның ауданы, ал n – орам жазықтығына перпендикуляр
бірлік вектор, осы вектордың бас жағынан қарағанда ток сағат тілінің қозғалыс
бағытына қарама-қарсы ағатын болып байқалады.
Магниттік диполь – контурдың өлшемдері
қарастырылып отырған өрістің нүктелеріне
дейінгі ара қашықтықпен салыстырғанда кіші
(кем) болады делінетін шарт бойынша, тұйық
контур бойынша өтетін электр тогы тудыра-
тын магнит өрісінің үлестірілуімен үйлесетін
өрісті тудырушы көз.
Электрлік диполь – үлестірілуі электр
өрісінің үлестірілуімен үйлесетін жүйе-
н і ң ө л ш е м д е р і о с ы ж ү й е д е н ө р і с т і ң қ а р а с т ы -
рылатын нүктесіне дейінгі ара қашықтықпен салыстырғанда кіші (кем) болатын
шарт кезінде шамалары бойынша тең және таңбалары бойынша қарама-қарсы екі
электр зарядының жүйесі тудыратын электр өрісінің көзі болып табылады.
ДИПОЛЬДІК МОМЕНТ – зарядталған бөлшектер жүйесінің электрлік
қасиеттерін сипаттайтын электрлік шама. Шамалары бойынша бірдей екі зарядтан
(–е, +е) құралған жүйе электрлік диполь құрайды. р=еℓ, мұндағы ℓ – зарядтардың
ара қашықтығы, осы ара қашықтықтың бағыты теріс зарядтан оң зарядты қарай
бағытталған деп есептеледі. Дипольдік момент бейтарап жүйенің өлшемдерінен
үлкен қашықтықта ол жүйенің электрлік өрісін әрі оған әсер ететін сыртқы өрісті
анықтайды. Осындай жүйе өзгерген кезде электрмагниттік толқындар (дипольдік
Сыртқы біртекті электр өрісіндегі
(Е) электрлік диполь. –Ғ және +Ғ қос
күші диполді өріс бағытында бұруға
әрекеттенеді7
Электрлік диполь
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
262
263
сәуле) таратылады. Кез келген зарядтық жүйе жағдайында оның электрлік өрісі
әртүрлі реттілік мультиөрістермен анықталады.
ДИПОЛЬДІК СӘУЛЕ – сәуле таратушы (шығарушы) жүйенің электрлік
дипольдік моментінің өзгерісі себепші болатын электрмагниттік толқындардың
таратылуы.
ДИРАК ТЕҢДЕУІ – спині
1
/
2
(электрон, мюон, кварктер, т.б.) еркін бөлшектердің
уақыттық күйлерінің өзгерістерін сипаттайтын толқындық функцияға арналған
релятивитік (салыстырмалық) дифференциалдық теңдеу. 1928 жылы ағылшын
физигі Поль
Дирак (1902–1984) релятивитік инварианттылықтың сызықтықты
(суперпозициялық принциптің ақиқаттылығын өрнектейтін), уақыт бойынша
бірінші реттілікті (берілген сәттегі күйдің одан кейінгі уақыттар сәтіндегі күйлерді
анықтауы үшін) талап етуі негізінде қорытып шығарған. Спині
1
/
2
бөлшектер үшін
осы талапты тек төрт теңдеу ғана қанағаттандырған.
Дирак теңдеуі еркін бөлшектер үшін бөлшектердің импульсі (р), энергиясы
(
ࣟ
) және массасы (m) арасындағы мынадай қатынасқа әкеледі:
ࣟ
2
= m
2
с
4
+ р
2
с
2
, немесе
� = ±
�
�
2
с
4
� �
2
��;
тыныштықтағы бөлшектер үшін осы
теңдеу
ࣟ
=± mc² (бөлшектің тыныштықтағы энергиясы) теңдеуіне сәйкес болады.
–
mc
2
<
ࣟ
<
mc
2
энергия аралығы «тыйым салынған» аралық болып табылады.
Өрістің кванттық теориясында теріс энергиялы бөлшектердің күйлері оң энерги-
ялы, бірақ электр заряды қарама-қарсы антибөлшектер күйі ретінде түсіндіріледі.
Сондықтан Дирак теңдеуінің төрт тәуелсіз шешімі спині
1
/
2
бөлшектердің де және
антибөлшектердің күйлерін сипаттайды.
Позитронда (антиэлектронды) тәжірибе
жүзінде ашу Дирактың алдын ала болжаған дирак теңдеуінің үлкен жетістігі болды.
Дирак теңдеуі сипаттайтын зарядталған бөлшектердің еħ/2mc (Электрон үшін
Бордың магнетонына тең) магниттік моменті болады. Бірақ та өрістің кванттық
теориясындағы вакууммен өзараәсерлесу
а н о м а л ь д і (қалыпты жағдайдан
ауытқу) деп аталатын қосымша магниттік моменттің пайда болуына әкеп
соқтырады, адрондар үшін бұл ерекше үлкен болады. Протонның тәжірибелік
магниттік моменті оның қалыпты (дирактық) магниттік моментінен 2,8 есе артық.
Релятивитік емес шекте Дирак теңдеуі электрон үшін атомның энергиялық
деңгейлерінің жұқа құрылымын біріктіретін
Паули теңдеуіне ауысады.
ДИСКРЕТТІЛІК (латынша «дискретус – бөлшектенген, ажыратылған») – үзік-
үзік, жеке бөліктерден құралған.
ДИСКРИМИНАТОР (латынша «дискриминаре – бөлу, ажырату») – электр
сигналының кез келген параметрін (мысалы, амплитудасын, фазасын) стандарт
сигналдың ұқсас параметрімен салыстырылатын құрылғы; нәтижесінде салысты-
ратын шамалардың айырымына пропорционал кернеу пайда болады.
