Вестник таразского государственного педагогического института

178 
 
Н.  М.  Пржевальский,  Н.  А.  Северцов,  А.И.Левшин,  В.  Л.  Комаров,  В.  Н.  Липский 
және  басқа  атақты  ғалымдар  Қазақстанның  ӛдіргіш  күштерін  зерттеуге  ӛлшеусіз  бағалы 
үлес  қосты.  Географиялық  әдебиетерде  аты  кӛп  айтыла  бермейтін  ғалымның  бірі  – 
Владимир  Ипполитович  Липский.  Ол  1896-1897  жылдары    Тянь-Шань  тауларындағы 
ботаникалық  зерттеулер  атқарған.  Осы  зерттеуі  барысында  таудағы  беймәлім 
мұздықтарды ашты. 
Орыс  География  қоғамы  1870  жылы Орталық  Азияға  арнаулы  экспедиция  жасақтап 
жібереді.  Оны  бас  штабтың  генералы,  атағы  Уссури  ӛлкесін  зерттеумен  белгілі  болған 
Н.М.Прежевальскийге  тапсырады.  Бұл  ӛлкеге  Прежевальский  4  (тӛрт  )  рет  саяхат 
жасайды.  Қазақ  жеріне  2-ші  саяхаты  –  Лобнор  мен  Жоңғарияға  жасаған  саяхатында 
келеді. Ол Іле аңғары арқылы жүріп ӛтеді. 
А.И.Левшин  (1799-1879)  Орыс  география  қоғамын  ұйымдастырушы-  лардың  бірі. 
1818  жылы  Харьков  университетін  бітіргеннен  кейінгі  ӛмірін  қазақ  даласын  зертеуге 
арнады.  Алғаш  Сыртқы  істер  министрлігінде  қазақтармен  танысу  жұмыстарын  жүргізіп, 
1820-шы  жылдан  бастап  Қазақстанға  қызметке  жіберіледі.  Оренбург  және  Орал 
қалаларында болып, қазақстардың этнографиясы мен тарихын зерттеді. 
Қазақстар  тұралы  алғашқы  ғылыми  мәліметтерін  Левшин  «Жол  жазбалары»  және 
«Қырғыз-Қайсақтың  кіші  жүзінің  ханымен  кездесү»  деген  еңбектерін  жазады.  Бұл 
мақалалар «Европа вестнигі» жұрналында жарық кӛреді. 1993 жылы Батыс Қазақстандағы 
зерттеулер  нәтижесінде  «Орал  қазақстарын  тарихи  және  статистикалық  саралау»  деген 
еңбегін  жариялайды.  Осы  еңбегінде  Левшин  алғаш  рет  «қазақ»  деген  терминді 
пайдаланып,  оған  анықтама  береді.  1827  жылғы  баспада  жарық  кӛрген  «Қырғыз-қазақ 
халқы-  ның  аты  және  олардың  жабайы  қырғыздардан  айырмашылығы»  деген  еңбегінде 
қазақтарды ӛз атымен атау керек екендігін алғаш рет кӛтереді.  
1992  жылы  аса  маңызды  деген  «Қырғыз-қайсақ  және  қырғыз-қайсақ  ордалары  мен 
даласының сипаттамасы» зерттеу нәтижесін жариялайды. Осы еңбегінде  қазақ  халқының 
этнографиясы,  тарихы  мен  географиясынан  мол  хабар  береді.  Осы  еңбегін  ӛзінің 
замандастары Орыс ғылымын Орта Азия туралы материалмен жабдықтаған еңбек деп баға 
берді.  Шоқан  Уалиханов  Левшинді  қазақстың  геродоты  деп  атаған.  Ал  еңбеткр інің 
ғылыми  мәні  ӛте  жоғары  деп  баға  берген  болатын.  Левшиннің  бұл  еңбегі  3  бӛлімнен 
тұрады.  Бірінші  бӛлімінде  қазақ  даласы  тұралы  географиялық  мәліметтер  жинайды. 
Мұнда  ол  тек  баспада  жарық  кӛрген  емес,  ӛзінің  жеке  бақылауының  материалдарын 
қолданады. 
Екінші  бӛлімінде  қазақ  халқының  тарихи  және  этнограифялық  шолу  мәліметтерін 
жариялайды.  Сол  уақытқа  дейінгі  ашық  баспада  жарық  кӛрген  қазақтар  тұралы 
материалдарды  қорытындылайды.  Қырғыз  даласын  туран  жазығынан  бӛліп  алып, 
ландшафылық сипаттамасын береді.  Шығытсағы  Алтай тауларынан бастап Ертіс,  Тобыл, 
Ойыл,  Орал,  Каспий  теңізі  аралығындағы  кеңістікті  7  зонаға  бӛліп,  климаты  мен 
топырағын сипаттайды. 
Қазақ  даласының  таулары,  ӛзендері,  кӛлдерін  жазады.  Зональды  бӛлінүін 
солтүстіктен  оңтүстікке  қарай  жүргізеді.  Солтүстіктегі  алғашқы  зонаға  51-55  градус 
солтүстік ендіктер арасын жатқызады. Бұл алапқа Солтүстік Қазақстан аумағы кіреді.  
Екінші зонаға қазіргі Ақтӛбе облысы мен Орал облысының шығыс бӛлігі кіреді.  
Үшінші  белдеуге  Каспий  теңізі,  Мұғалжар  және  Үстірт  арасы,  4-ші  зонаға  Үстірт 
платосы,  5-ші  зонаға  –  Арал  маңы  және  Торғай  Тӛрткүл  ӛлкесі  енеді.  Алтыншы  зонаға 
Ұлытау  тауларынан  бастап  Зайсан  кӛліне  дейінгі  аралық,  ал  жетінші  зонаға  –  Оңтүстік 
қазақстанның шӛлдері кіреді. Кітапта 
«Қырғыз-қайсақ  даласы  мен  Түркістан  жерінің  картасы»  кіргізіледі.  Сол  кезде  ӛмір 
сүрген  ғалымдар  пікірінше,  Левшиннің  еңбегі  Қазақ  даласының  Х1Х-ғасырының  30-шы 
жылдарына  дейінгі  зерттелген  материалдарының  деңгейін  айғақтайды.  Қазақстанды 
зерттейтін Левшиннен кейінгі  ғалымдар қазақ жер і тұралы бастапқы мәліметті осы ғалым 
еңбегінен алып отырды. 

179 
 
ХУ1 ғасырдан бастап Х1Х-ғасырдың алғашқы жартысына дейінқазақ даласы тұралы 
мол  мағлұмат  жиналды.  Бұл  мәліметтердің  жиналуына  осы  кездегі  орыс-қазақ 
достастығының  нығаюы  әсер  етпей  қоймады.  Қазақстанның  Ресейге  қосылуының 
прогрессивті  маңызы  болды  содан  бастап  қазақ  даласы  орыс  ғалымдарының  зерттеу 
обьектісіне айнала бастады. Қазақ даласының табиғаты туралы мағлұматты жинауға орыс 
дипломаттары, соғыс-барлаушы қызметкерлер, сауда-саттық ӛкілдері, геологиялық барлау 
жүргізген  адамадр  кӛп  еңбек  сіңірді.  ХУ111-  Х1Х  ғасырлар  арасында  қазақ  даласына 
Ресейдің  ғылым  Академиясының  экспедициялары  келе  бастады.  Соның  нәтижесінде 
алғашқы  кездейсоқ  жиналған  материалдар  енді  жүйелі  зерттеудң  мәліметтерімен 
толықтырыла  бастады.  Осы  тұрғыдан  алғанда  П.С.Паллас,  А.И.Левшин,  И.П.Фальк  және 
Э.А.Эверсманның зерттеулерін атауға болады. Осы және тағыд басқа ғалымдардың еңбегі 
Қазақстанның табиғаты, оның жаратылысы тұралы жаңа ғылыми мәліметтер берді.  
Орыс география қоғамы мен Ресей ғылым академиясының  саяхатшы ғалымдарының 
еңбегі  арқасында  Орынбор,  Арал-Каспий  бассейні,  Балқаш-Алакӛл  ойпаты,  Жоңғар 
Алатауы  мен  Орталық  Қазақстан  тұралы  географиялық  мәліметтер  жүйеленді. 
Қазақстан 
қазір  ӛзіндік  саяси  және  экономикалық  жүйесі  бар,  кӛптеген  әлем  елдері  мойындаған 
егеменді, тәуелсіз мемлекетке айналды. Тәуелсіздік жағдайдағы сол жылдардың маңызды 
жетістігі  –  Қазақстан  республикасы  ӛзін  бүкіл  әлемге  егеменді  ел  ретінде  мойындатып, 
қазақ  ұлтын,  сондай-ақ,  кӛпұлтты  мемлекетімізді  халықаралық  деңгейдегі  танытып  бере 
алды. Мұнда бүгінгі таңда ӛзара татулық пен келісімде жүзден астам ұлттар мен этностар, 
этникалық топтар ӛкілдері тұрады. 
Дамыған,  ӛркениетті  қоғам  құру,  құқықтық  мемлекет  пен  толыққанды  азаматтық 
қоғам  қалыптастырыу  қай  елде  болмасын,  сол  мемлекетте  ұлттар  мен  халықтардың 
татулығынсыз  мүмкін  емес.  Қазіргі  кезде  әлемде  3000-ға  жуық  ұлттар  мен  ұлыстар  ӛмір 
сүріп отыр. Олар екі жүзден астам мемлекетке біріккен. Әлемдегі мемлекеттердің басым 
кӛпшілігі бірыңғай бірұлтты емес, кӛп ұлтты. Әлемнің аймақтарының халқы барған сайын 
этностық құрамы,  мәдениеті мен ӛмір салты бойынша әркелкілене  (әр түрлі бола түсуде) 
түсуде.  Бұл  шаруашылық  пен  қоғамдық  ӛмірдің  интернационалданрылуының, 
халықаралық  және  ішкі  мемлекеттік  кӛші-қонның  ӛсуі  мен  некенің  санының  артуының 
нәтижесі.  Бұл  заңды  процесс  болып  табылғанымен,  ӛкінішке  орай  кӛп  жағдайда 
ұлтаралық  шиеліністің  күшеюіне,  кейде  тіпті  қан-тӛгіске  әкеленетін  ашық  дау-
жанжалдарға  да  алып  келіп  ұрындыруда.  Соған  байланысты,  ұлтаралық  келісім  мен 
татулық қазіргі таңда қоғамдағы кӛкейтесті мәселенің біріне айналып отыр[15]. 
«Біздің  ортақ  отанымыз  –  Қазақстанның  қазіргідей  қарыштап  дамып  отырғаны  – 
елімізді  мекендеуші  барлық  этностардың  ынтымағы  мен  бірлігінің  арқасы. 
Тәуелсіздігімізді  тұғырлы  ететін  де,  елімізді  жаңа  белестерге  шығаратын  да  біздің  осы 
қоғамдық  татулығымыз.  Бірліксіз  ел  тозады,  бірлікті  ел  озады  дейтін  даналықтың 
шындығына  бүгінде  бәріміздің  кӛзіміз  жетіп  отыр»,  —  деп  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаев 
айтқандай бүгінде мемлекетімізде ұлттар достығы берік сақталып отыр. Еліміздің  ұлттық 
құрамына  тоқталсақ,  Қазақстанда  120-дан  астам  ұлт  (этностар  мен  этникалық  топтар) 
ӛкілдері тұрады. 2006 жылдың 1-шілдесіндегі жағдай бойынша қазақтардың саны 11008,0 
мың  адамды,  орыстар  —  2962,1  мың,  украиндар  —  444,7  мың,  ӛзбектер  —  433,5  мың, 
ұйғырлар  —  231,4  мың,  татарлар  —  229,1  мың,  немістер  —  222,5  мың  адамды  құрады. 
Республика  халқының  жалпы  санында  ең  кӛп  үлес  салмақты  қазақтар  —  58,9%  және 
орыстар  —  25,9%  алып  отыр.  Басқа  этностар  мен  этникалық  топтар  үлесіне  республика 
халқының  15,2%  тиесілі  болып  табылады.  2006  жылдың  1  қаңтарындағы  жағдаймен 
салыстырғанда қазақтар саны 94,7  мың адамға, немесе 1,1%,-ға, тиісінше ӛзбектер — 4,6 
мың, немесе 1,1%-ға, ұйғырлар — 1,6 мың, немесе 0,7-%-ға ӛсті; ал орыстардың саны 17,2 
мың адамға, немесе 0,4%-ға, тиісінше  украиндар — 4,1 мың, немесе 0,9%-ға, татарлар — 
0,5 мың, немесе 0,3%-ға және алмандар — 0,2 мың, немесе 0,1%-ға азайды. 
2009  жылғы  халық  санағы  бойынша  Қазақстан  Республикасының  халқы  17  200  000 
санына тең болды, ал 2011 жылдың 1 қаңтарына 16 441 959 адамды құрады. 2010 жылдың