Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар

67 
3. Мастюкова Е. М. Ребенок с отклонениями в развитии. – М., 1992. 
4.
 
Логопедия / Қ. Қ.Өмірбекова, Қ. Серкебаев.-Алматы, 1996. 
5. Қ. Қ.Өмірбекова Логопедиялық терминологиялық сөздігі. Алматы, 2005 
4. Понятийно-терминологический словарь логопеда /В. И. Селиверстовтың 
ред. – М. 1997. 
5. Хватцев М. Е. Логопедия // Р. И. Лалаева мен С. Н. Шаховскаяның ғылыми 
ред. 1кіт. – М., 2010. 
 
 
6 БӨЛІМ. СӨЙЛЕУ ТІЛІ КЕМІСТІКТЕРІН ТОПТАСТЫРУ 
 
Логопедия ғылымында көп уақытқа дейін шешілмей келе жатқан 
мәселелердің бірі - жүйелі ғылыми тұрғыдан тіл кемістіктерін топтастыру 
(классификация) болып табылады. Оған бөгет болатын жағдайлар, 
біріншіден, тіл кемістіктерінің көптеген түрлерінің кездесуі және олардың 
таза, нағыз күйінде кездеспей, күрделі түрде болуы. Сонымен қатар сөйлеу 
тіл бұзылыстарының себептеріне деген ғалымдардың көзқарастары әр түрлі 
болуы. Осының бәрі тіл кемістіктерін ғылым жүзінде дәлелдеп, 
топтастыруды қиындатады. Сондықтан қазіргі таңда сөйлеу тілінің 
бұзылыстарын топтастыру мәселесі әлі де өзекті деуге болады. 
Логопедия өзінің алғашқы қалыптасу кезінде жеке классификациясы 
болмаған және осы классификация жайында мәселе көтерілмеген де. Өйткені 
сол кезде логопедия еуропалық медицинаның тіл кемістіктерін зерттеуіндегі 
үлкен жетістіктерінің әсерінде болды және ХІХ ғасырдың аяғында ХХ 
ғасырдың басында солардың қалыптасқан классификациясына сүйенетін. 
Алғашқы классификациялардың бірін Куссмауль (1877) құрастырған. Ол тіл 
кемістіктерінің түрлері жайында бұрыннан қалыптасқан көзқарастарға 
сындық талдау жасап, тіл кемістіктері туралы түсініктерді жүйелеп, 
терминологиясын ретке келтірді. Бұл топтастыру кейіннен клиникалық деп 
аталды. Осы топтастыру ХХ ғасырдың басында көптеген шетелдік, рессейлік 
ғалымдардың жүргізген зерттеу жұмыстарының модификацияларының 
негізіне алынды: В. Олтушевскийдың, Г. Гуцманның, Э. Фрешельстің , С. М. 
Доброгаевтың.
Бұл классификациялардың көптеген ортақ белгілері болды: 
клиникалық көзқарас, бұзылыстардың түрлерін белгілі біл сырқаттың 
түрлерімен байланыстыру (тіл кемістіктерін белгілі бір ауырудың симптомы 
ретінде қарастыру), ортақ терминдерді қолдану (көптеген терминдер әлі 
күнге дейін қолдануда). Классификациялардың арасында көптеген 
сәйкессіздіктер де кездескен. Олардың тіл кемістіктерді топтастыру кезінде 
әр қайсысы әр түрлі принциптерге сүйенуі және белгілі бір критерийдің, тіл 
кемістіктерін топтастырудың қажеттілігіне бір ынғай көз қарастын болмауы. 
Бір де бір автор белгілі бір принципке сүйене отырып топтастыра алмады. 
Осыған байланысты сөйлеу тіл бұзылыстарың көрінісі толық емес, кейбір 
жағдайда бір-біріне қарама-қайшы көрсетілген болды. Бір топқа жататын 
бұзылыстар әр түрлі топта, ал әр түрлі көріністер – бір топқа жатқызылды.

68 
ХХ ғасырда неврологияда тіл кемістігінің түрлері жайында көптеген 
түсініктер қайта қарастырылды. Логопедия осы тенденциядан шетте қалған 
жоқ. Логопедияда М. Е. Хватцев, Ф. А. Рау, кейінірек О. В. Правдина, С. С. 
Ляпидевский, Б. М. Гриншпун, т.б. клиникалық топтастыруға көптеген 
өзгерістер еңгізді. Бұл өзгерістер терминдерді түсінуінде қайшылық туғызды.
Даму принципіне сүйену және балалардың тіл кемістіктерін терең талдау 
барысында даму кезінде пайда болған тіл кемістікті сөйлеу тіл жүйесі 
қалыптасқаннан кейін пайда болған тіл кемістігімен бірдей қарастыруға 
болмайтындығы дәлелденді. Балаларда кездесетін тіл кемістіктері мен 
олардың типологиясы клиникалық топтастырудың негізіне алынған 
принциптерден басқа талдау принциптеріне негізделген болуы керек. Бұл 
топтастыруда балалар мен ересектердің тіл бұзылыстары ажыратылмаған. 
Балаларда кездесетін тіл кемістіктерін талдауының жаңа принциптерін Р.Е. 
Левина құрастырып, логопедияның жаңа бөлімінің негізін құрады. Ол 
балалар логопедиясы. Балалар логопедиясы педагогикалық ғылым 
саласының жеке бөлігіне айланды. Соған қатысты ақаудың бірінші-екінші 
реттік критерийлерінің негізінде балалардың сөйлеу тіл бұзылыстарын 
түсіндіруде белгілі шектеу еңгізілді.
Ол әртүрлі ақаулары бар балаларда алуан түрлі тіл кемістіктер 
арасынан сөйлеу, психологиялық және физиологиялық механизмдерінің 
қалыптаспауының немесе ерте онтогенезде бұзылуының салдарынан пайда 
болған сөйлеу тілі бұзылыстары бар бастапқы есту, көру, зияты сақтаулы 
балаларды өзінің зерттеу нысаны ретінде алған. Р.Е. Левина мұндай 
бұзылыстарды бастапқы сөйлеу тілі дамымаған категорияға жатқызған.
Кейін де, сөйлеу тілі бұзылыстарының топтастыру мәселесі бастапқы 
бұзылыстарына қатысты қарастырылатын болды. 
Дамуында басқа ауытқушылығы бар балалардың сөйлеу тілі бұзылыстары 
негізгі, жетекші ауытқушылықпен тығыз байластырылып, зерттелетін болды.
Сөйлеу тілі бұзылыстарын топтастыру мәселесін қарастыру барысында 
ғылымдар екі бағытқа бөлініп кетті: бірінші бағыттағы ғалымдар сөйлеу тілі 
бұзылыстарының дәстүрлі номенклатурасын сақтап, бірақ оны жаңа 
мазмұнмен толықтырса, екінші бағыттағы ғалымдар сөйлеу тілі 
бұзылыстарының дәстүрлі номенклатурасынан бас тартып, бұзылыстардың 
жаңадан жіктеуін еңгізді.
Сонымен, қазіргі кездегі логопедияда бір-бірін толықтыратын тіл 
кемістіктерін топтастырудың екі түрі бар: клиникалық-педагогикалық және 
психологиялық-педагогикалық (Р. Е. Левина бойынша).
Аталған классификациялар тіл кемістіктерін топтастыруда әр түрлі көз 
қараста болса да, олар бір-біріне қарама-қайшы келмейді, бір-бірін 
толықтырады. Өйткені олар логопедиялық көмек көрсету процесінің әр түрлі 
міндеттерін шешуге бағытталған. Тіл кемістіктерін топтастыру мәселесі 
шетелдік ғалымдардың да назарынан тыс қалған жоқ. Мысалы, АҚШ ғалымы 
Бердайнның 1985ж. «Мамандыққа кіріспе» атты кітабі жарық көрді. Мұнда 
автор тіл кемістіктерінің классификациясын беріп, оларды келесі топтарға 
бөледі: 

69 
1. артикуляциялық бұзылыстар; 
2. дауыстың бұзылуы: 
а) дауыстың жоғарлығының бұзылуы: 
- дауыстың бұзылуы (ломка) 
- дауыстың вариациясының болмауы. 
б) дауыстың қаттылығының бұзылуы 
в) мұрындық ренкпен сөйлеу (гнусавость) 
г) тыныс алудың бұзылуы 
д) дауыстың қырылдап шығуы 
3. Сөйлеу тілінің жылдамдығы мен ырғақтылығының бұзылуы
– тұтықпа. 
Бұл классификацияның құрылу критерийлері рессейлік классификацияға 
қарағанда басқаша. Бірақ, қандай классификация болмасын, барлығы 
логопедиялық жұмысты жаңартуға бағытталған. Сонымен, тіл кемістіктерін 
талдау, топтастыру мәселесі әліде өзекті мәселе деуге болады.
Сөйлеу тіл кемістіктері ұзақ уақыт медициналық-биологиялық пәндер 
циклының зерттеу пәні болғандықтан сөйлеу тілі бұзылыстарының 
клиникалық топтастыру кең таралған (М. Е. Хватцев, Ф. A. Pay, О. В. 
Правдина, С. С. Ляпидевский, Б. М. Гриншпун және т.б).
Клиникалық-педагогикалық 
топтастыру
тіл 
кемістіктерінің 
анатомиялық- физиологиялық механизміне және осы кемістіктерінің пайда 
болу себептеріне негізделген. 
Бұл топтастыру тіл кемістіктерін бір белгілі сырқатпен байланыстырмайды, 
түзету жолдарын қарастырады. Топтастырудың негізіне психологиялық - 
лингвистикалық және клиникалық өлшемдері (критерийлері) алынған. С.С. 
Ляпидевскийдің айтуы бойынша клиникалық-педагогикалық топтастыруда 
тіл кемістіктерін үш жақтан қарастыруға болады: 

жүктеу 5,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: