I теоретические основы логопедии

53 
себепті, болмаса, себебі, немесе/. 
Тексеруші баланың жалғаулықтарды және 
оларды сөз тіркестерімен бірге қалай қолданатындығына назар аударады. 
Бұдан кейін зат есімді әр түрлі септеулерде қолданылуын тексеру керек. 
Балаға бейнелі суретті көрсетіп отырып сұрақтар қояды. 
Мысалы: Сен 
кітапты кімге бермексің? /Сараға/. Сіз қайда тұрасыз? /Ауылда/. Сендер 
қайдан келдіңдер? /Таудан/. Сен киноға кіммен бардың? /Апаммен/. Мынау 
кімнің үйі? /Менің үйім/. 
Сонымен бірге сан есімдерге байланысты септеулердің де қол-
данылуын тексереді. Балаға сан есімдерге іріктеліп алынған бейнелі 
суреттер бойынша сөйлем құрастыруды ұсынады. Мысалы: Оқушы дүкеннен 
жеті дәптер сатып алды. Мен сағат тоғызда жатамын. Сабақ сегізден өткенде 
басталады. 
Зат есімнің жекеше түрінен көпшесінің, көпше түрінен жекешесінің 
жасалу жолдарын қалай қолданатынын тексереді.
Мысалға: ешкі, бала, 
көздер, торғай, ит, қаз, және т.б. сөздерді алуға болады. 
Балаға әр сөздің көпше түрін айтуды ұсынады. "Мен саған бір заттың атын 
атаймын, ал сен оны көп заттар қылып ата. Мен кой деймін, ал сен қойлар 
де, мен - қаз, сен - қаздар" т.б. Кішірейткіш жұрнақтардың жалғануы арқылы 
пайда болатын сөздерді баланың сөйлеу тілінде қалай қолданатындығын 
тексереді. Мысалы: "Талшық, шалшық, көлшік, таяқша, кітапша" және т.б. 
Кішірейтіліп айтылатын бұндай сөздердің түрлері баланың сөйлеу тілінде әлі 
қолданыла қоймауы мүмкн, сондықтан бұрын естіп немесе айтьш 
дағдыланбаған жаңа сөздерді сөйлеу тіліне еңгізіп қолданылуын 
қалыптастыру үшін логопед баламен таныстыру және жаттықтыру 
жұмыстарын жүргізеді. Сонымен бірге айтылуына да аса назар аударып, 
жаттығуын бақылап отырады. Мысалы, логопед балаға кішкентай әрі жұқа 
кітапшаны көрсетіп: "Мынау кітапша" деп атын өзі айтады. Сосын көлемі 
үлкен әрі қалың кітапты көрсетіп "Мынау кітап" деп оның да атын айтады. 
Бала қайталайды. Таныстыру барысы аяқталғаннан кейін, логопед кітапты 
және кітапшаны баланың алдына қатар қойып, аттарын жеке-жеке қайта 
сұрайды. Сосын екеуінің айырмашылығын сұрайды. 
Сонымен қатар жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауының элементтері 
бар балалар үшін едәуір қиындық туғызатын жіктік жалғауының көпше 
түрінің жасалуына назар аударады.
Баланың сөйлеу тілін тексеру үшін атау септігіндегі сөздерді 
пайдаланады. 
Мысалы: дәптер, кітап, қасық, ыдыс, алма, мал, терезе және 
т.б. Қойылатын сұрақтардың түрлері: Кімнің дәптерлері? - Менің 
дәптерлерім. Олардың дәптерлері. Сендердің дәптерлерің. 
Жұрнақтардың жалғануы арқылы жаңа сөздер құрау қабілетін мынандай 
сөздерді балаға ұсына отырып тексереді: Оқу-оқушы, етік- ..., жұмыс -..., қой 
- ..., мал - ..., сурет - ..., кен - ..., құрылыс-... . 
Баланың зат есімді сөзден сын есімді сөзді қалай жасай алатынын тексереді. 
Ол үшін жекелеген зат есімді сөздерді мысалға келтіреді; қала, тау, үй, еңбек, 
үлгі, жалын. Жұмысты жақсы істейтін адамды қалай атайтынын сұрақ қойып 
білуге болады. Мысалы: "Қандай адам?" — Еңбекқор адам. 

54 
Сөйлеу тілі дұрыс дамыған балалар жоғарыда келтірілген тәсілдерді 
жеңіл меңгеретіндігі белгілі, ал жалпы сөйлеу тілі толық дамымаған 
балалардың сөз таптарының септелуін толық меңгере алмауының немесе 
оларды шатастыруының және сөздердің сөйлемдегі байланысын білмеуінің 
себебінен сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысында қателердің болуы 
мүмкін. 
Грамматикалық дамуының деңгейіне байланысты кейбір балалар 
бұндай қатерлерді жиі жібереді, ал кейбіреулері тек күрделі жағдайда ғана 
қиналады.

жүктеу 5,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: