к ө і і ші л і г і
бөжектерді, бау-бакша, ормаи жэне дала зиянкестерін,
кеміргіштерді, корек етіп, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді.
Құстар бөжектер қыстап шыққан дернәсілдері мен жүмыртқаларын
жейді. Әсіресе жеміс жемірі, жапырак ширатқыштары, карағай,
жұпсыз жібек көбелектер жүлдызкүртгарын, өсімдік егеуіштерінің
жалған жұлдызкүрггарып корек етеді. Біздер солардыц кейбір
түрлеріне токтала кетейік.
Кәдімгі қарапюргаи.
Орманды дала жопе дала аймақтарында үя
басу кезінде караторғайлар, көбінесе бөжектермен коректенеді.
Олардыц
қоректенуіидегі
бір
артыкшылығы
корктерінде
энгомофаг-бөжектер кездеспейді. Ол түрлі зауза коңыздарды,
жұпсыз жібек жоне сакинапы жібек көбелегінің, каратай қоңыр
көбелегінің,
кыстык
жоне
карағай
мүр
көбелегінің
жүлдызкүрпарып жейді.
Қараторғайдыц бір балапаны тэулігіне 70-80 г бөжектерді
жейді.
Ғалымдарымыздың
моліметтері
бойынша
караторғай
балапандарын коректендіру үшін 70 ағашты жүпсыз жібек
көбелетініи жүлдызкүрітарыпам тазартады екен (Голованова, 1980).
Жаиырак жемір зияикестері коп жерде 1 гектарға 10 қараторғай
ұясын ілсе жегкілікті.
227
Қызгылт қараторгай.
Далалык аймактарда көбінесе тау
бөктеріне жакын жерлерде, ұя салады, олардыц негізгі корегі
шегірткелер. Бұл торғайдыц біреуі бір күнде шегірткелердің 3
жастағы
дернэсілдерінің
200-ін,
4
жастағылардыц-150,
5
жастағыларының-120 даиасын жейтіндп і аныкталды.
Шымшықтар түқымдасы.
Бұл тұкымдаска өте пайдалы ормаи
күстары жатады. Шымшыктардың баска кұстардап ерекшелігі, ол үя
салған
жерлерде
кысы-жазы
бөжектердіц
дерпосілдері,
жүмырткалары жэне ересектерімен корекгенеді. Қарагай агаштарып
карагай коцыр көбелегі жұлдызкүрттарын 1 гектарға 250-ден
болғанда олардың деңгейін томен ұстау үшін, орбір 2-3 гектарға 1
жүи
шымшык жеткілікті
болатыидығы
аныкталды.
Барлық
аймактарда үлкеп шымшык шанқан, жүпсыз жібек жоне сакиналы
жібек көбелектерінің кыстаушы жұмырткаларын жэне баска да
бөжектерді
жеи
үлкен
пайда келтіреді.
Шымшыктар алма
бактарында алма жеміс жемірінің көбеіо кезеңінде коректенеді.
Бозторгайлар тұқымдасы.
Кен таракан түрлеріне егістік кііпі
жоне далалык бозторгайлар жатады. Көктем меп күзде олар
арамшөптердің
жерге
түскен
тұкымдары
мен
дэндерімен
коректенеді, олар агроценозда көптеп кездеседі.
Көкқаргалар
тұқымдасы.
Көкқаргалар
көбінесе
орман
зиянкестерін
жоне далада
коныздар
мен
тура
қанаттылар
топтарыныц өкілдерін, сопымеп катар тышкан тэрізді кеміргіштерді
жейді. Бүл күстын негізгі ерекшелігі, сырткы хитин кабыктары
катты бөжектерді жейтіндігінде.
Жырпщыш
құстар.
Жырткыш
күстардыц
ауыл
шаруашылығына тигізетін
осері
көп.
Олар
кеміргіштермен
коректеніп, дакылдар меп жайылымдыктарды
корган
пайда
келтіреді. Олардьщ жиі кездесетіндеріне каракүс, қырғи жатады.
Олардап баска жырткыш кұстарға:
дала бүркіті, ителгі, жапалақ,
жамансары, дала, құлақты
жоне
баптақ үкісі
жатады, олардыц да
ауыл шаруашылығына тигізетін найдасы зор.
Кұстарды зияпды организмдермен күресу үшін найдалану
кажет. Ауыл шаруашылыгында кездесетін күстардын түрлері,
олардыц ерекшеліктері де оргүрлі.
Қүстарды зиянды бөжектерді жоне кемірі іштердін көзін жою
үшін, тиімділіктерін арттыру жолдарып карастырудын манызы зор.
Сондыктан да күстарды бөжектер санының ошактарын табу үнііп
228
пайдалану үшін осы пайдалы кұстарга керекті ұялар жасау
керектігін білуіміз керек.
Фитогелъмітттер меп ие-өсімдік арасыидагы қарым-қатынас.
Көп
уакыт
фитогельминттер
мен
өсімдіктің
байланысы
болғандықтан олардың көбісі шамалы өсімдік иесі түрлерінде
тіршілік етуге бейімделген. Мысалы картоптың сабак нематодасы
(Ditylenchus destructor
Thorne)
өсімдіктің
көмірсуларга
бай
ұлпаларында (түйнек, бадана) өмір сүреді. Нематода көп мөлшерде
амилазаны шығарады, ол түйнектегі крахмалды қантқа дейін
гидролиз жасайды. Бүпыц эсерінен түйнек бұзылып, кұргак шірік
ауруыныц белгісін береді.
Фитогельминттер өсімдік иесінін эртүрлі мүшелерінде тіршілік
етуге бейімделген. Олар өсімдік тамырларында, жер бетіндегі
мүшелерінде (өсімдіктің сабагында, жапырагында) жэне көптеген
өсімдік түрлерінің генеративтік мүшелерінде кездеседі. Кейбір
фитогельминттер пайдалы болып келеді, олар араміпөптерді жояды.
Мысалы укекіре нематодасы (
Paranguina picridis
Kirjanova) өте
кауіпті арамшөп укекірені (
Acroptilon picris)
жояды.
Бсщылау сүрақтары:
1. Жырткыш кұстардыц канша түрін білесіц?
2. Зоофаітар дегеніміз не?
3. Қараторғайдың бір балапаиы тэулігіне канша бөжекгі жейді?.
4. Амброзия арамшөбіне карсы колдану үшін қандай кобелек
колданылады?
5. Арамсояу бізтүмсыгы жылыпа капша ұриақ беріп көбейеді?
229
|
