БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ

180 
Кез-келген технологиялық процесс кезеңдерге бөліге болады, ол, өз 
кезегінде, аса кіші қадамдарға бөлуге болады және т.б. Әрбір кезеңде, 
әрбір қадамда өз мақсаты бар және осы мақсаттарға жету бойынша 
әрекеттердің бірізділігін құруға болады, олардан барлық процесінің 
алгоритмін құрайды. Алгоритмді құраушы жабдықтар жұмысының 
барлық нюанстарды, барлық талаптар мен шектеулерді, технологиялық 
процестердің барлық ерекшеліктерін білуі қажет.
Ол жұмысшының әрбір әрекетін сипаттауы тиіс, ол қолмен ТП 
тиісті операциясын орындайды және әрекеттің осы немесе басқа 
нұсқасы таңдалған себептерін есепке алу қажет және ылғи да белгілі 
емес (яғни, тәжірибе мен біліктілік деп аталатындығын есепке алады) – 
машиналарға өздігінен есептеу және шешімдерді қабылдау қажет.
Алгоритм жасалған кезде, оны машинаға түсінікті тілде жазу қажет. 
Ең алғашқы ЭВМ бағдарламалар үшін машина тілінде жазылған, олар 
екілік санмен арифметоикологиялық құрылғылардың жұмысының 
командаларына сәйкес келетін екілік кодтардың жинтығын білдіреді. 
Еңбек пен уақыт шығыны үлкен болатын, ЭВМ әрбір түрінде машина 
тілі бар.
Қазір, бағдарламалар адам тіліне жақын жоғары деңгейдегі тілде 
құралады, ол өте ыңғайлы, ал машина осы тілдермен командаларды 
өзінікіне аударады (осыған кейбір уақытты жұмсайды). Осыған 
байланысты, басқарудың нақты міндеттемелерін шешу үшін төмен 
деңгейінің арнайы тілдерін құрайды, машинаға аса жақын және аса 
оперативті басқаруды қамтамасыз етеді.
Мысалы, ЧПУ-мен станоктарды бағдарламалау үшін, әріптік және 
сандық белгілердің үйлесуін білдіретін әрбір операцияларды орындау 
үшін командалар қолданылады. Әріптермен операция атауы, оны 
орындау талаптары, координаттар (немесе басқа параметр) белгіленеді, 
ал сандар сандық мәнін немесе параметрдің шартты кодын қолданады. 
Әріптік белгілер ретінде тиісті терминдердің қысқартулары мен 
бастапқы әріптері қолданылады, сондықтан да, жеңіл жатталады және 
бағдарламаны құруды жеңілдетумен түсіндіріледі.
Осылайша, станок шпинделінің айналу жиілігін орнату командасы 
келесідей болуы мүмкін: N35 G95 S800 M4, ол: N35 — команданың 
(35) нөмірі (N); G95 — шпиндельді айналу жиілігін беру (G) (код 95); 
S800 — 
айналу жиілігінің сандық мәні (S) (800 об/мин); M — айналу 
бағытын тапсыру; 4 —айналу бағытының коды

181 
(сағат тіліне қарсы). Қадам жасағаннан кейін станокпен орындалатын 
барлық операциялармен бағдарламанады. Бағдарлама станоктың 
командоаппаратқа орнатылатын магнит лентасына немесе дискке 
жазылады.
Екілік кодына команданы аудару арнайы бағдарламаның – 
ассемблердің көмегімен жүргізіледі. Ассемблер екілік кодта 
ұсынылған команда тізімімен әрбір командасын салыстырады және 
тиісті екілік эквивалентке әріптік-сандық белгілердің жиынтығын 
ауыстырады. Команданы шифрлеу станоктың микроЭВМ өңделеді, 
яғни, әрбір екілік коды бойынша нақты атқарушы механизмі үшін оған 
сәйкес келетін нақты басқарушы белгісін құрайды.
ЧПУ-мен заманауи станоктарда қуатты микроЭВМ бар және 
станокта тікелей бағдарламаларды енгізуге және қарауға мүмкіндік 
беретін дисплеймен басқару пультымен жабдықталған. Үлкен рөлі 
бағдарламамен оператормен сөйлесу ыңғайлығы атқарады (мысалы, 
қателер саны маңызды түрде азаяды, егер, клавиатураны пайдаланудың 
орнында экрандық мәзірдің қажетті тармақтарын қарапайым таңдауға 
болады).
Технологиялық жабдықтардың тобына қызмет көрсететін 
микроЭВМ басқару міндеттерінің аса кең шеңберін шешеді және 
ақпарат көздері мен қабылдағыштардың үлкен көлемімен байланысты, 
сондықтан да, олар үшін басқару алгоритмдері аса күрделі. Олар үшін 
бағдарламалар аса жоғары деңгейдегі тілде жасалады, мысалы, 
FORTRAN 
немесе С тілдерде. Бағдарламаны қысқарту үшін кеңінен 
кіші бағдарламалар қолданылады, олар қосалқы алгоритмдерге ұқсас. 
Кіші бағдарламаларға көп рет қаралу бір жұмыс бағдарламасының әр 
түрлі жерінен мүмкін болады, сондай-ақ, әр түрлі жұмыс орнынан. 
Негізгі бағдарламада кіші бағдарламаға қаралу қажеттілігі туындаған 
кезде, осы кіші бағдарламаға деректерді енгізу жүргізіледі, одан кейін 
оны басқаруға беріледі. Кіші бағдарламаларды орындалғаннан кейін 
басқару негізгі бағдарламаға көшеді.
Мысал ретінде тұрмыстық кір жуғыш машина жұмысын 
бағдарламалау бойынша қарапайым әрекеттерді қарастырайық. Кір 
жууға келесі кезеңдер кіреді: судың белгілі мөлшерін құю, суды 
берілген температураға дейін қыздыру, айналу бағытын ауыстырумен 
берілген уақыт ішінде барабанның айналуы, суды төгу, сығу. Осы 
технологиялық 
процестердің 
қандай 
ерекшеліктерін 
оны 
автоматтандыру үшін көңілге алу қажет?
Суды төгуден бастаймыз. Су ағымын басқару үшін 
электроклапанды пайдалана алады, оларды басқару электр кернеуі 
ретінде басқару белгісіне беруге әкеледі.

182 
Осы уақыттың аяқталуын сұйықтық деңгейі датчиктері белгісі 
бойынша анықтауға болады, олар дискреттік болуы және электр тізбегі 
байланыстарының түйісуі арқылы қажетті дәрежесіне қолжеткізу 
туралы ақпарат беруі мүмкін. Бұл белгі электроклапанды қосу үшін 
қолданылады.
Келесі кезең – суды қажетті температураға дейін қыздыру. Бізге 
қыздырушыға дискреттік басқарушы белгісін беруі қажет және 
температура датчигінен ақпаратты қарайды. Өйткені, кір жуу 
температурасының мәні бекітілген болып табылады және алдын ала 
беріледі, дискреттік реле датчигін қолдануға болады, берілген 
температураға жеткенде электр тізбегін түйеді. Осы белгі бойынша 
қыздырғышты сөндіру қажет.
Кейін кір жуу процесін іске қосу қажет. Машинаның электр 
қозғалтқышы, оған берілген уақытқа, мысалы, 10 с-қа кіретін 
басқарушы белгісін береді. Бұл уақыт, басқарушы құрылғыны команда 
бойынша кіргізілген және импульстар генераторымен қосылған 
есептегіштерді есептеуі тиіс. 10 с уақыт интервалына сәйкес келетін 
импульстардың саны түскен кезде (олардың жиілігін есепке алумен), 
есептегіш шығысындағы коды мәніне жетеді, онда дешифратор күйге 
келтірілген және қозғалтқышты қосу белгісін қалыптастырады.
Кейін басқарушы құрылғы қозғалтқыштың айналу бағытын қосу 
релесіне белгі береді және берілген уақытына оны қайтадан қосады, 
осы операциялар циклде қайтала отыра беріледі (мысалы, 100).
Суды төгу шығысқа ұқсас, бірақ, төгу электроклапандармен бірге 
суды соратын сорап кіреді, ал олар үшін судың нөлдік деңгейіндегі 
датчик белгісі қолданылады.
Сығу үшін берілген уақытта қозғалтқышты қайтадан қосады 
(мысалы, 30 с-қа) және қозғалтқыш айналымын басқаратын тізбекті 
қосатын реле кіреді, өйткені, сыққан кезде олар, кір жуу режимінен 
қарағанда жоғары.
Осылайша, басқарушы құрылғы су деңгейінің екі датчигінің 
дискреттік белгілерін, температура датчигін және дешифраторды 
қабылдауы тиіс және судың кіруі мен шығуына электроклапандарда 
дискреттік 
басқарушы 
белгілерге 
береді, 
қыздырғышқа, 
электрқозғалтқышқа, есептегішке және айналу бағытын қосу және 
қозғалтқыш жылдамдығын ауыстыру релесіне береді.
Технологиялық процестін осындай ұқсас талдаудан кейін және 
қажетті ақпараттық және басқарушы белгілерін процесс алгоритмін, ал 
кейін бағдарламалау тілдерінің бірінде кіші бағдарламаларын құру 
қиын емес.

183 
Бұл мысал, бір кішігірім процесін ғана автоматтандыру үшін жеңуді 
қажет ететін жұмыс туралы ұсыныс береді. Өндірісте технологиялық 
процестерді автоматтандыру бойынша жұмыстың барлық көлемін 
елестетіп көріңіз.
Қазіргі кезде, бөлу АСУ ТП қолданылады, онда процестің жеке 
кезеңдерін 
орындаудың 
бағдарламалары 
бағдарламайтын 
бақылаушылармен және технологиялық жабдықтардың тобы немесе 
жеке бірлікпен қызмет көрсететін микроЭВМ орындалады. Осы 
құрылғылардың жұмысын үйлестіруші жоғары деңгейдегі ЭВМ 
орындалады.
ЭВМ жадысында, технологиялық процестің әр түрлі учаскелеріне 
қызмет көрсету сияқты, сондай-ақ, параллельді міндеттерді шешуге де 
есептелген көп бағдарламалар жүктелді: есептеу, талдау, ақпаратты 
операторға ұсыну және т.б. ЭВМ орталық процессоры, ТП жабдығынан 
қарағанда тезірек болады. Атқарушы механизмдер олардың 
командаларымен берілгенше, ЭВМ басқа жұмысымен (фондық) 
айналысуы мүмкін, мысалы, операторға ақпаратты жіберу, осы 
жұмысты басқа (фондық) бағдарлама бойынша орындайды. Бақылаушы 
немесе төменгі деңгейдегі микроЭВМ жоғары ЭВМ қосуына берілуі 
тиіс. Ол фондық бағдарламадан асады және технологиялық процесс 
жабдығына қызмет көрсету бағдарламасына ЭВМ айналысады.
ЭВМ пайдаланудың осындай режимі 

жүктеу 4,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: