оның шаруашылық қызметінің экономикалық нәтежиесін және тиімділік деңгейін
сипаттайды.
Қаржылық көрсеткіштерін екі топқа бөлуге болады – абсолютті және
салыстырмалы. Абсолютті қаржылық көрсеткіштері кәсіпорынның қорытынды
шаруашылық күйін, оның нақты бір кезеңдегі экономикалық жағдайын сипаттайды.
Қаржы көрсеткіштерінің бұл тобы кәсіпорынның қаржылық ресурстар
қозғалысын және жағдайын бағалау үшін қолданылады. Оларға ақша түсімдері, пайда,
кәсіпорын шығыны, өндірістік қуат құны, өндірістік қор және ресурстар, арнайы
бағыттағы ақша қорлары жатады.
Өндірістің қаржылық көрсеткіштер жүйесінде оның экономикалық жағдайын
бағалау үшін ақша түсімі және пайда маңызды рөл атқарады.
Табыс
– кәсіпорынның өндірген өнімінен, істелінген жұмыстар мен
қызметтерден алынатын ақшалай қаражаты. Сонымен қатар пайда мен түсім түсінігін
ажырата білуіміз керек. Кәсіпорын
түсімі
деп
өнім өткізуден түскен ақша қаражатын
айтамыз. Түсімге өнім бағасына қосылатын салықтар сомасы – қосылған құнға салық,
акциздер кіреді. Кәсіпорын пайдасы түскен түсімнен салықтарды алып тастағанда
қалғанын (пайдадан алынатын салықтардан басқа) айтады.
Табыстың құрылуына өндірістік үрдістің, кәсіпорын өнімінің ерекшеліктеріне,
оның өткізу шартына, және басқа жағдайларға байланысты әртүрлі факторлар әсер
етеді. Пайда сандық түрде былай анықталады
КТ = Q
өнд
Б
өнім
(1)
мұндағы КТ – кәсіпорын табысы;
Q
өнд
– өндіріс
немесе сатылу көлемі;
Б
өнім
– өнім бірлігінің бағасы.
Кәсіпорын табысының жалпы сомасы оның қызметінің барлық түрлерінен
түсетін табыстардан: негізгі және қосымша өндірістен, әртүрлі кәсіпкерлік және
коммерциялық қызметтерден, сатып алынған бағалы қағаздардан алынған табыстардан,
өндірістік қуаттарды жалға беруден және басқа да қызметтерден түскен табыстардан
құралады.
Кәсіпорын шаруашылығының қаржылық нәтижесі пайда (немесе зиян) -
көрсеткішімен бағаланады.
Пайда экономикалық көрсеткіш сияқты
кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған таза түсімді көрсетеді. Пайда кәсіпорын
табысынан шығындарды алып тастағанға тең. Егер шығын табыстан асып кеткен
жағдайда кәсіпорын зиян шегеді. Бұл оның қаржылық әлсіздігін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау үшін кәсіпорын қаржысының
құрамын, орналасуын, оның көздерінің құрылымын, айналым капиталының
жылдамдылығын, кәсіпорынның өзінің қаржылық міндеттемелерін уақытында жабу
қабілеттілігін сипаттайтын салыстырмалы қаржылық көрсеткіштер жүйесі қолданылады.
Көрсеткіштердің берілген жүйесі төрт топты құрайды: рентабелділік; нарықтық
орнықтылығы; баланстың өтімділігі; кәсіпорынның төлемдік қабілеттілігі көрсеткіштері.
Кәсіпорынның нарықтық орнықтылығы көрсеткіштері кәсіпорынның жалпы
құнының ішінде өзінің қаржылық ресурстарымен қамтылу деңгейін сипаттайды.
Баланстың өтімділігі
кәсіпорынның (кәсіпорын кассасындағы және банк
шоттындағы немесе дебиторлық берешектерді нақты ақшалай қаражатының несиеге
алынған қаражаттың құнымен салыстыру арқылы бағаланады.
Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігі оның өз капиталымен ұзақ мерзімдік
несиелік міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін сипаттайды.
Әлемдік тәжірбиеде кәсіпорынның қаржылық жағдайын орнықты деп
есептейді, егер жалпы кәсіпорын мүлігіндегі өзіндік капитал үлесі 50% -дан асса,
кәсіпорынның шоттағы ақша қаражаты мен қысқа мерзімдік бағалы қағаздары қысқа
мерзімдік несиелік көздеріне қатынасы 20 – 50% арсында жатса, кәсіпорынның тауарлы-
материалдық құндылықтарының өндірістік қорлары өзінің айналым қаржысы мен қысқа
мерзімдік несиелер қосындысынан аз болса.
Кәсіпорынның пайдасының сомасы екі негізгі факторларға байланысты – өнімді
өндіру, жұмыс, қызмет көлеміне және кәсіпорында қабылданған баға құрау жүйесіне
байланысты болады.
Пайда кәсіпорынның техникалық, технологиялық дамуы үшін, әлеуметтік
сфераны қалыптастыру үшін, мемлекеттік емес қорлар қалыптастыратын
кәсіпорынның ішкі өндірістік қажеттілігін қамтамасыз ету көзі болып табылады.
Энергетикалық кәсіпорындардың жалпы пайдасы оның барлық қызмет
түрлерінен түскен пайдадан тұрады:
П
ж
= П
нег
+ П
көмек
+ П
басқа
+ П
д
(2)
мұндағы П
ж
– кәсіпорынның жалпы пайдасы;
П
нег
– негізгі өндірістен түскен пайда;
П
көмек
– көмекші өндірістен түскен пайда;
П
басқа
– кәсіпорынның басқа да қызметтерінен түскен пайда;
П
д
–басқа кәсіпорын акциясынан алынатын дивиденттер.
Кәсіпорын пайдасының құрылуына барлық өндірісті ұйымдастыру факторлары
әсер етеді. Бұл факторлардың ішіндегі ең негізгісіне өндірістік шығындар жатады.
Пайданың құрылуына баға құрау жүйесі маңызды орын алады, өйткені ол кәсіпорын
табысының шамасына әсер етеді.
Кәсіпорынның таратылмаған пайдасы немесе таза пайда өндірістің дамуына,
әлеуметтік дамуға, жұмысшыларды ынталандыру мақсатында сый ақылау,
инвестициялық, резервтік қор құру немесе кәсіпорын өзі шешетін басқа да
мақсаттарға бағытталуы керек.
Достарыңызбен бөлісу: 
