Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

е) -уға кел : – Әділ би деп алдыңа жүгінуге келдім (Ғ.Мүсірепов)

жүктеу 6,12 Mb.

Pdf просмотр

бет	80/361
Дата	05.11.2022
өлшемі	6,12 Mb.
	#38524

1 ... 76 77 78 79 80 81 82 83 ... 361

file20200121044531 (1)

е)
-уға кел
:
– Әділ би деп алдыңа жүгінуге келдім
(Ғ.Мүсірепов).

Лексика-грамматикалық тәсіл.
Қалаулық мағына
-у
қимыл есімімен қалау мағыналы лексемалардың (
тілеу‚ қалау, аңсау, сұрау,
ынтық‚ тырысу‚ ұмтылу, құмар
т.б.)‚ сөз тіркестерінің (
тілер едім‚ арман ету, саңы ауу, зауқы
жоқ‚ зауқы соқпау, құлқы көрінбейді‚ құлқы жоқ, жақсы көру, мақұл көру
т.б.) тіркесіп келуі арқылы
білдіріледі:
Әдебиет шаруашылығының да әр қилы саласы бар‚ әрқайсысы көзден таса қылмай
күтуді тілейді
(Ғ.Мұстафин).

Синтаксистік құрылымдар:
Бастауышы қалау‚ тілек мағыналарын білдіретін
есі-дерті/есіл-дерті‚ арман, көксеу, тілек, ойы
т.б. сөздері‚ ал баяндауышы -
у
қимыл есіміне аяқталған немесе аталған лексемалар қатысқан басқа да
құрылымды сөйлемдерде қалаулық мағыналар беріледі:
Есі-дерті – Меруертті тауып алу‚ сорлап
қалған кедейлерді ұйымдастырып бастарын қосып‚ байлардан теңдік әперу
(С.Шәріпов);
Есіл-дерті
Жәдігерге тезірек жетіп‚ көрпеге орап‚ ыстық сорпа ішкізсем деп ойлап еді
(Ә.Нұрпейісов).

Бұйрықтық модальдығы. Бұйрықтық модальдығының өзегін (ядросын) грамматикалық бұйрық рай
тұлғасы құрайды. Бұйрық рай категориясын қазақ тілінде Л.Дүйсембекова функционалдық
аспектіден қарастырған.

а) бұйрық райдың І жағы (-
айын‚ -ейін‚ -йын‚ -айық‚ -ейік, -алық‚ -елік
), ІІ жағы (нөлдік форма);
ІІІ жағы (
-сын‚ -сін
)
:
Кәне бөтен елдің әнін естиік
(С.Сейфуллин);
Әуелі өнер ізделік‚ қолдан келсе‚
Ең болмаса‚ еңбекпен мал табалық
(Абай); –
Базаралы екеуін де ұстап‚ сүйреп әкеліңдер!
–
деді.
–
Ұстаңдар‚ жігіттер
(М.Әуезов).

б) шартты рай тұлғалары: –
Сөйтіп, біздің, так сказать, атайдың тойы қалай өткелі жатыр?
Мүмкін болса, маған қысқаша түсінік берсеңіздер
(түсінік беріңіздер). Шартты рай тұлғалары
бұйрық модалдылық өрісінің шеткері (перифериялық) тілдік құралы болып табылады. Сол сияқты
қалау рай тұлғасының өрістегі орны осы тәрізді.

в) қалау рай тұлғалары: –
Өмірім, мынау кілт, дәрігерлер ертең шығарамыз деп жатыр, үйге бар
да, бір киер киімімнің бәрін көтеріп келгейсің
(Д.Досжанов) – көтеріп кел.

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 76 77 78 79 80 81 82 83 ... 361