Жүгеріні шағылыстырудың эр түрлі типтеріндегі

 
Инбредті  линияларды  жасау  —  гетерозисті  формалар  алу  үшін 
жұмыстың  маңызды  кезеңі.  Линиялар  ішіидегі  особьтар-да  ұқсас 
генотиптер  болады  және  іс  жүзінде  гомозиготалы  бо-лып  табылады. 
Сондықтан  мұндай  линиялардың  шағылысуы  генотиптері  бойынша 
бірдей гетерозиготалы будандар береді. 
Көп  мөлшерде  инбредті  линияларды  жасаған  соң,  олардың  арасында 
шағылыстыру  жүргізуге  кіріседі.  Бірінші  үрпақтың  линиялар 
аралыщ 
будандарын 
гетерозистің  эффектісі  бойынша  бағалайды,  жақсы 
комбинациялар  беретін  линияларды  сүрып-тайды,  одан  сон,  олардан 
буданды  тұқымдар  өндіру  үшін  үлкен  көлемде  көбейтеді.  Шағылысу 
кезінде  жоғары  тиімділікпен  гетерсззис  беретін  екі  линияны  табу  үшіи, 
бірнеше мыңдаған будандар комбинацияларын тексеру қажет. 
Шағылысу  кезінде  ең  үлкен  тиімділікпен  гетерозис  беретін  бастапқы 
линиялардан  өндіріс  мақсаттары  үшін  буданды  тү-қымдарды  алу  үшін 
аналық  және  аталық  формаларды  қатар-ластыра  себеді.  Олардың 
арасындағы  тозаңдануды  қамтама-сыз  ету  үшін  цитоплазмалық  аталық 
стерильділікті  пайдалңна-тын  буданды  түқымдарды  өндіру  схемасы 
жасалған  (10-тарауды  қараңыз),  бұл  аналық  линиялар  өсімдіктерінен 
шашақ  бас  гүл-дерін  жұлу  қажетті  болмағандықтан,  еңбек  шығынын 
недәуір  қысқартуға  мүмкіндік  берді.  Жүгерінің  қарапайым  аралық  бу-
дандарын осылай а лады. Бүл әдіс айқас тозаңданатын әр түрлі өсімдіктер 
будандарының тұқым шаруашылығы үшін ортақ болады. 
.  Қазіргі  уақытта  қосарланған  линия  аралық  будандар  кеңінен 
пайдаланылады.  Оларды  гетерозис  көрсететін  екі  қарапайым  буданды 
шағылыстыру  жолымен  алады  (104-сурет).  Неғұрлым  өнімді  қосарланған 

будандарды  алу  үшін  карапайым  будандарды  сүрыптау  селекцияның 
маңызды  кезеңі  болып  табылады.  Әр  түрлі  сорттардан  шығатын   
линияларды   шағылыстыру жақсы 
 
104-сурет. Цитоплазмалық аталық стерильділігін пайдалану арқылы жүгері-нің 
қосарланған буданын алу схемасы. Белгілерін 57-суреттен қараңыз. 
нәтижелер  береді.  Мәселен,  егер  бір  қарапайым  будан 
АУ(В 
екі 
сорттарының инбредті линияларын шағылыстырудан, ал басқа-сы 
С~ХД 
сорттарының  линияларын  шағылыстырудан  алынса,  досарланған  будан 
(АхВ)Х(СхД) 
бір  сорт  линияларынан  шы-ғарылған  қарапайым 
будандарды  шағылыстырудан  алынған  қосарланған  гибридтен  гөрі 
гетерозисті жиі береді: 
(ЛХ^і) X 
(А
2
ХАъ) 
немесе (ВХ^і) X (ВяХЗД. 
Жүгеріден  будандарды  алу  туралы  айтылғанның  бәрі  ай-қас 
тозаңданушы  басқа  өсімдіктерге  де  (пияз,  қызылша  және  т.  б.)  қатысты 

болады.  Әр  түрлі  өсімдіктердің  линия  аралық  гибридтері  бастапқы 
сорттардан өнімділігі бойынша 40—8О°/о-ке артық өнім береді. 
Жануарлардан  да  гибридтерді  осыған  ұқсас  жолмен  алады.  Казіргі 
уақытта  құс  шаруашылығы  мен  шошқа  шаруашылы-ғында  бір  немесе  әр 
түрлі  тұқымдардан  шығатын  инбредті  линияларды  шағылыстыру  кеңінен 
пайдаланылуда. 
Инбредті  линиялар  әр  уақытта  сортпен  салыстырғанда  темен 
көрсеткішке  ие  болатындықтан,  линия  аралық  будан  бастапқы 
линиялардан  ғана  емес,  сондай-ақ  сол  линиялар  шыққан  сорттар  мен 
тұқымдардан  асып  түскен  жағдайда  ғана  гетерозис  болуы  туралы  айтуға 
болады. 
Гетерозистің  көрінуі.  Буданда  гетерозистіц  көрінуі,  сондай-ақ 
цитоплазманың қасиеттеріне байланысты, мүның нәтижесін-де реципрокты 
шағылыстыру  әр  түрлі  эффект  береді.  Мәселен,  $  жылқы  X 
& 
есекті 
шағылыстырудан  гетерозисі  жоғары  үзақ  жасайтын,  төзІмді  және  күшті 
гибрид —■ қашыр алынады. Реципрокты комбинация гетерозисі мүлде жоқ 
қащыр (лошак) береді. 
Буданды  организм  дамитын  орта  факторлары  гетерозистің  көрінуіне 
күшті  эсер  етеді.  Гибридтердегі  гетерозис  бейімдел-гіш  реакциялардың 
барынша  үлкен  нормасымен  қамтамасыз  етіледі  деген  болжамды  тіпті  Ч. 
Дарвин  айтқан  болатын.  Соңғы  жылдардағы  зерттеулер 
Ғ\ 
гибридтерінде 
инбредті линиялар-мен салыстырғанда әр түрлі метаболиттер, есу заттары, 
энзим-дер және т. б. саны көп болатындығын көрсетті, 
Гетерозистің  мүмкін  механизмдері.  Қазір  көптеген  тендер  бойынша 
гетерозиготалық  күйде  болудан,  қолайлы  доминант-ты  геидердің  өзара 
әрекеттесуінен, 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: