-тарау. ЭВОЛЮЦИЯНЫҢ   ГЕНЕТИКАЛЫҚ   НЕГІЗДЕРІ

1. ГЕНЕТИКАЛЫҚ ГОМЕОСТАЗ 
Гомеостаздың  механизмдері.  Популяцияның  жүйелі  бейім-делу 
механизмдері  болады,  соның  көмегімен  ол  өзінің  тіршілігін  жалғастырып 
отырады.  Панмиксиялық  популяцияның  сырт-қы  орта  факторларының 
ыкпал  етуі  жағдайында  өзінің  генети-калық  құрылымын  сақтап  қалуын 
қамтамасыз  ететін  процестер 
генетикалыщ  гомеостаз 
деп  аталады. 
Гомеостаз идеясын С. С. Четвериков 1926 жылы-ақ айтқан болатын. 
Гомеостаз 
механизмдеріне 
популяцияның 
Гарди-Вайнбергтің 
формуласына  сәйкес  генотиптік  жиіліктер  теңдігін  сақтау,  ге-
терозиготалылықты  және  полиморфизмді  сақтау,  мутациялық  процестің 
белгілі бір қарқыны мен бағытын сақтау жатады. 
Популяциядағы  гетерозиготалылық.  Популяциялардағы  му-тациялардың 
көптігі тұқым қуалайтын өзгерғіштіктің ре-зервін жасайды. Гетерозиготалы 
күйдегі  мутациялардың  резер-ві  популяцияларға  өзінің  генетикалық 
құрылымын  өзгерту  арқылы  өзгерген  жағдайға  неғұрлым  қысқа  мерзімде 
бейімде-луіне  мүмкіндік  береді.  Демек,  популяцияда  особьтардың  гете-
розиготалы  күйде  болуы  олардың  бейімделу  икемділігін  молай-та  түседі. 
Оған  қоса,  гетерозиготалардың  өміршеңдігі  әдетте,  гомозпготаларға 
қарағанда  жоғары.  Олардың  генотипіндегі  реакция  нормасы  кеңірек,  яғни 
олардың бейімделу мүмкіндігі  гомозиготаларға қарағанда молырақ болады, 
бұл оларға селек-циялық артықшылық береді. 
Популяцияның  полиморфизмі.  Көбейген  кезде  өзін  үдайы  өндіріп 
отыратын  генетикалық  әр  түрлі  формалардың  болуын 
популяцияньщ 
полиморфизмі 
деп  атайды.  Егер  генотиптік  өзге-шеліктер  фенотиптік 
өзгещеліктермен  қоса  жүрсе  және  гетеро-зиготалардың  бейімделу 
артықшылықтары 
болса, 
популяцияда-ғы 
сүрыптау 
кезінде 
гетерозиготалардың пайдасына теңелген (сбалансированный) полиморфизм 
жасалады.  Популяцияда  гетерозиготалар  есебінен  генетикалық  және 
фенотиптік  айыр-машылығы  бар  особьтар  кластарының  белгілі  бір 

аракатынасы-ның  ұрпақтан  үрпаққа  өндіріліп  отыруын 
теңелген 
полиморфизм 
деп атайды. 
Мәселен,  дрозофилалардың  әртүрлі  түрлерінде  инверсиялар  бойынша 
полиморфизм  кеңінен  таралған.  Әлбетте,  гетерозиготалы  инверсиялар 
кроссинговерді  болғызбайды  да,  пайдалы  тендер  блоктарының  бірге 
түқым қуалауын камтамасыз етеді. Алайда теңелген полиморфизмнің болуы 
генотиптік  жиіліктерді  қатаң  сақтап  отыру  деген  сөз  емес.  Я-  Я-  Лус 
талай жылдар бойы қызыл қоңыздың (Adalia bipunc'tata) қанатының үсті қы-
зыл және қара түске боялған особьтарының бір полиморфты популяциясын 
зерттеді.  Осы  популяцияда  жыл  сайын  бір  Kepi-Hie  қайталанып  отырды: 
күзде  қара  түсті  қоңыздар  жиілігі  кеп  болды,  ал  қыстан  шыққаннан  кейін 
қызылдарының жиілігі ба-сым болды. 
Демек, біріншіден, әрбір особьтардың бейімделу құндылығы тұрақты емес 
және  жағдайларға  қарай  өзгеріп  отырады;  екін-шіден,  популяцияда 
полиморфизмнің  болуы  әр  түрлі  генотиптер  (мысалы, 
АА 
және 
аа) 
жиілігінің  бейімделу  динамикасы  есебінен  оның  құрамының  реттелу 
мүмкіндігін  қамтамасыз  етіп  отырады,  және  үшіншіден,  көптеген  үрпақтар 
бойында популяция-ның полиморфты қүрамының сақталуы және кластардыц 
қан-дайы  болсын  біреуінің  толық  элиминацияға  үшырамауы  сұрып-таудың 
гетерозиготалар пайдасына жүргендігін көрсетеді.  Қоғам болып тіршілік 
ететін насекомдардың (бал арасы, кұ-мырсқа, термиттер) әр түрлі формалары 
арасындағы  қызметті  өзара  бөлісулері  полиморфизмнің  ең  айқын 
мысалы бола алады. 
Соңғы  жылдары  әр  түрлі  системалық  топтарда  кеңінен  та-ралған 
биохимиялық  полимофизм  ашылды. 
Изоферменттер 
не-месе 
изозимдер 
бойынша  полиморфизмді,  яғни  бір  геннің  ал-лельдері  бақылап  отыратын 
қандай болсын фермент вариант-тарын мысалға келтіруге болады. 
Полиморфизм  популяцияны  біртүтас  система  ретінде  сақтагг  қалып 
отыратын  механизм  болып  табылады.  Сондықтан  оны  табиғи  сүрыптау 

әсерінің  нәтижесі  ретінде  эволюция  процесін-де  дамыған  генетикалық 
гомеостаздың көрінісі деп қарауға болады. 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: