-----------------------
1
Основы специальной психологии / Под ред. Л. В. Кузнецовой. —М.: «Академия», 2002. —
С.465.
164
8.7. Аутизмі бар балалардың жеке тҧлғалық және
эмоционалды-ерікті саласының ерекшеліктері
Эмоционалды-ерікті
саласының
бҧзылуы,
ЕЖБА
синдромының негізгі белгісі болып табылады, ол бала туғаннан
кейін кешікпей байқалады. Аутизмде балалардағы ең алғашқы
әлеуметтік қарым-қатынас жҥйесі – жандану кешені (комплекс
оживления) кҥрт тежеледі. Сәби балалар, ересектердің сӛзіне,
кҥлкісіне, іс-әрекеттеріне ешқандай кӛңіл аудармайды, мҥлдем
жауап реакциясын жасамайды, кӛз тоқтатып қарамайды. Баланың
жасы ӛскен сайын, жақын ересек адамдармен эмоционалды
байланысы әлсірей береді. Ересектердің ӛзін қолға алып кӛтеруін
сҧрамайды, тіпті анасының қолында тҧрғанда, қажетті кҥйде
анасына жанасып тҧрмайды. Ӛте енжар, селсоқ, кҥйде болады.
Ата-анасын басқа адамдардан ажыратып таниды, бірақ ешқандай
жақындық сезімдерін байқатпайды. Тіпті, олардан қорқуы
мҥмкін, ондай кезде ҧрып жіберу, тістеп алу сияқты кӛріністер
байқалады, әдейі жасауы мҥмкін. Бҧл балаларға барлық балаларға
тән қҧбылыс – ересек адамдардың кӛңілінен шығу, ҧнау, мақтау
есту, тәрізді ҧмтылыстар болмайды. «Мама» немесе «папа»
сияқты сӛздері кейін пайда болады, ата-анасына қатысты
айтылмауы мҥмкін. Жоғарыда аталған симптомдардың барлығы,
аутизмнің алғашқы патогендік факторларының бір кӛрінісі болып
табылады, оның ішінде, сыртқы ӛмірмен байланыс жасаудағы
эмоционалды жайсыздықтың кҥшеюі. Аутизмі бар балалар ҥшін,
сыртқы ӛмірмен байланыс жасау шыдамдылық шегінен тыс. Олар
жағымды қарым-қатынастың ӛзінен тез шаршайды, алған
әсерлерінің жағымсыз, ҥрейлі жақтарын ғана итермелеуге
ҧмтылады.
«Бҧл балалардағы қорқыныш сезімдері, аутистік мінез-
қҧлықтың маңызды бӛлігі болып саналады. К. С. Лебединская
мен О. С. Никольская қорқыныштың ҥш тҥрін ажыратады:
- балалар жасына тән кәдімгі қорқыныштар (анасынан
айрылып қалу қаупі, бір жерін ауыртып алу қаупі, бҧрын басынан
кешкен ауырсыну сезімдері т.б.);
- жоғары сенсорлық және эмоционалды сезімталдықтан
туатын ҥрейлер (қатты шу, таныс емес жерлер, бӛтен адамдар,
жан-жануарлардан және жәндіктерден қорқу т.б.).
165
- себепсіз, сандырақ тектес, негізсіз ҥрейлер.
Қарым-қатынас орнатуда, кәдімгі ҥйреншікті заттар мен
қҧбылыстардың (кейбір ойыншықтар, тҧрмыстық қҧралдар,
судың немесе желдің шуы тб.), сондай-ақ, кейбір адамдар балада
ҥнемі ҥрей сезімін туғызады. Жылдар бойы жалғасатын ҥрей
сезімі балалардың ӛздерін қоршаған ортада таныс жағдайларды
сақтауға тырысуға, әртҥрлі қорғаныс мақсатындағы әдет-
сипатындағы
қимыл-қозғалыс
жасауға
әдеттендіреді.
Айналасындағы заттардың алмасуы, ҥйдегі жиһаздың орындарын
ауыстыру, кҥн тәртібінің ӛзгеруі, бҧл балаларда кҥшті
эмоционалды кері реакция тудырады. Бҧл қҧбылыс, «тепе-теңдік
феномені» деген атқа ие болды.
Әртҥрлі ауырлық дәрежесіндегі ЕЖБА-ғы мінез-қҧлық
ерекшеліктері туралы айта келіп, О.С.Никольская 1-топтағы
балаларды, ӛздеріне ешқандай ҥрей сезімін жақындатпайтын, кез
келген жоғары интенсивті ықпалға қашу реакциясымен жауап
беретіндер ретінде сипаттайды. Олармен салыстырғанда,
2-топтағы балалар, ҥнемі ҥрей сезімінде болады. Бҧл балалардың
сыртқы кескінінен, мінез-қҧлқынан, бет әлпетіндегі мимиканың
«қатып қалуынан», оқыс айқайынан кӛрінеді. Локальды
ҥрейлердің бір бӛлігі, ӛзінің сенсорлық сипатына қарай, бала
ҥшін тым интенсивті болып келетін жеке жағдаяттардың немесе
заттардың жеке белгілерімен кӛрінуі мҥмкін. Сондай-ақ,
локальды ҥрейлер, бір қауіптен пайда болуы мҥмкін. Мҧндай
қорқыныштардың ерекшелігі, олардың қатаң тҥрде тҧрақтап
қалуы, олар ҧзақ жылдарға дейін ӛзекті, маңызды болып келеді,
әрі нақты себебі анықталмайды. 3-топқа жататын балалардағы
кездесетін ҥрейлердің себептері оңай анықталады, олар жоғарғы
қабатта жатқан жҥк тәрізді. Мҧндай балалар, ӛздерінің
қорқыныштары туралы ҥнемі айтады, ӛзінің вербальды
қиялдарына енгізеді. Қауіпті жағдаятқа ҧшырау ҥрдісі, бҧл
балалардың ӛздері оқыған кітаптардағы, оның ішінде
ертегілердегі, ӛз тәжірибелеріндегі қорқынышты, кері әсер
беретін жағдайларды ҧмытпай, ойда «тіркеп отыруынан» пайда
болады. Бала тек бір ҥрейлі бейнелерге ғана емес, мәтінде
кездесетін жеке аффективті бӛліктерге «байланып қалады». 4-ші
топтағы балалар, қорқақ, тежелгіш, ӛздеріне деген сенімділік жоқ.
Оларға әсіресе, жаңа жағдаяттарда кҥшейе тҥсетін, ҥйреншікті
166
стереотипті байланыстардан шығуды қажет ететін, ересек
адамдар тарапынан қойылатын талаптардың кҥшеюінен пайда
болатын, ӛте жоғары алаңдаушылық тән. Жақын ересек
адамдарының теріс кӛзқарасына, теріс эмоционалдық бағасына
ҧшырау қаупінен туындайтын қорқыныштар, ерекше орын алады.
Мҧндай бала «жаман бала» болып қалудан, анасына жақпай
қалудан, әлденені бҥлдіріп алудан қатты қорқады»
1
.
Жоғарыда айтылғандармен бірге, ЕЖБА бар баланың ӛзін-ӛзі
сақтау сезімі қалыптаспаған, керісінше, ӛзіне деген агрессия
элементтері байқалады. Ӛздерін-ӛздері жарақаттау, кенеттен
жолдың кӛлік жҥретін бӛліктеріне жҥгіріп шығуы, әбден мҥмкін,
ӛткір және ыстық заттың қауіптілігі тәрізді тәжірибе нашар
бекітіледі т.б.
Бҧл категориядағы балаларда жаппай балалар ҧжымына,
қҧрбыларына деген ҧмтылыс жоқ. Бала ӛзінің әлеуметтік қарым-
қатынасында ӛте талғампаз. Баланың ҥнемі ішкі сезімдеріне еніп
кетуі, сыртқы әлемнен бӛлектенуі, оның жеке тҧлғалық дамуын
қиындатады. Мҧндай баланың басқа адамдармен эмоционалды
ӛзара әрекет ету тәжірибесі ӛте шектеулі, басқаларға жаны аши
білмейді, басқалардың кӛңіл-кҥйін тҥсінбейді. Мҧның барлығы,
балалардың
адекватты
адамгершілік
бағдарларының
қалыптасуына қолайлы жағдай жасамайды, оның ішінде
кҥнделікті жағдайларға сәйкес, «жақсы», «жаман» ҧғымдары
дҧрыс қалыптаспайды.
Достарыңызбен бөлісу: |
