121
қазақ тілінің негізгі байлығын, ішкі өз мүмкіншілігін іске
жаратуда теңдесі жоқ үлгілер туғызған. Сонымен бірге
өзіндік қорымыздың көзін ашуы əлденеше ғылыми түйін
жасауға мүмкіндік береді. Бұл арнайы зерттеуді керек ететін
тақырып болғандықтан, біз бұл жолғы əңгімемізді осымен
шектей тұрамыз.
Қорыта айтқанда, бұл үшінші тараудың арқалаған жүгі
едəуір. Олай болатыны, мұндағы біздің көздеген мақсаты-
мызға байланысты. Барлай келгенде, термин сөздердің өзі-
нен-өзі оп-оңай жасала салмайтыны мəлім болып отыр.
Оның өмірде орын алған, соған негіз болған əлденеше
көздері анықталды.
Терминдік лексиканың құрамын толықтырған ең бай
арнаның бірі ретінде араб-парсы сөздеріне иек артамыз.
Қазақ тілінің сөздік құрамын байыта түскен бұларды біз ең
көне қабат есебінде қарастырамыз. Қарап отырсақ, руха-
ни өміріміздің қай саласында қажетімізді өтеп, қатар тұра
қалатын арабизмдердің мүлде кіріккені соншама, қазір олар-
ды өзге тілдік элемент деп те ойланып жатпаймыз. Мəселен,
адам, қоғам, ғылым, білім, ілім, мектеп, тəрбие, тəлім,
оқу, өнер, мəдениет т.т. санай берсең ұшы-қиырына жету
қиын сөздерді əу баста өзге тілден енген деп кім ойлайды.
Бұлар – қазақ тілінің заңдылығын түгелімен бойына сіңіріп,
өзіміздің төл сөздер қатарына атам заманнан айналған
байлығымыз.
Қазақ терминологиясын қалыптастыруда айрықша орны
бар екінші бір көз – ол орыс жəне сол тіл арқылы келіп жет-
кен интернационалдық терминдер. Соңғы 50-60 жылда
бұлардың қатарының көбейгені соншама, қазіргі қолданыс-
тағы сөз байлығымыздың кем дегенде 70-80 процентін
қамтиды екен. Бұл, бір қарағанда, тіл байытудың өнімді
жолы боп көрінгенмен, екінші жағынан, ұлттың тіл тыны-
сын тарылта бастаған, сондықтан да саналы түрде саралап
қолдануды қажет ететін лексикалық қорға айналып бара-
ды. Бұларды зерттеу нəтижесінде келген бір түйін мынау.
Қазақ тілінде терминжасам мəселесіне мүлде жаңаша қарау
қажеттігі даусыз. Əсіресе, терминжасам принциптерін
мүлде қайта қарап, оны ана тіліміздің өз табиғатынан туын-
дайтын қағида, шарттармен бекіте түсуіміз керек. Соған
сəйкес қазақ тілінің емле ережесін қайта сүзіп, орфография-
лық сөздікті жаңадан түзу қажет деп білеміз.
Термин сөздердің бір көзі ретінде алғашқы газет, жур-
налдардың да берер материалдары жетерлік. Бұл ретте, біз
алдымен «Дала уəлаяты газеті» мен «Түркістан уəлаяты
газетін» ауызға алдық. Ал қазақ сөзінің нағыз терминдік
қызметте жұмсалуы «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті-
нен бастау алатын тəрізді. Сонымен бірге бұл тарауда
моңғол тілдері мен түркі тілдеріне ортақ байлық туралы да
сөз болады. Мұның əрқайсысы өз алдына бөлек түбегейлі
зерттеуді қажет ететін қазына деп ойлаймыз.
123
ІV ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТЕРМИНЖАСАМ МƏСЕЛЕСІ
а) Жалпы мəселелер (жазу жəне терминдік жүйе).
ə) Терминжасам тəсілдері: семантикалық тəсіл, мор-
фологиялық тəсіл, синтаксистік тəсіл, қысқарту, каль-
калау тəсілі.
Терминдік жүйе синтаксистік жазуы жолға қойылған,
орфографиялық нормалары қалыптасқан тілдердің өскелең
дəуіріне тəн құбылыс. Шынында, жазуы жасалмаған тілдің
терминологиялық жүйесі жетілмейді. Қай тілдің тари-
хын алсаңыз да осыны дəлелдейді. Өзіндік қалыптасу,
даму кезеңдерімен ерекшеленетін қазақ тілінің тарихынан
да біз осындай процесті аңғарамыз. Ендеше, терминоло-
гия мəселесін түбегейлі қарастырмас бұрын, əуелі қазақ
жазуының қалыптасу тарихын барлап алған жөн.
Сөйтіп, қоғам өмірінде жазудың алатын орны ерекше
екен. Əлеумет тіршілігіндегі барлық өрлеу, өсу, ілгерілеу,
сайып келгенде, жазу өнерімен ұштасып жатады. Ал жазуы
жоқ ел – жарығы жоқ үй тəрізді. Қараңғылықтың қасіретін
сан ғасыр тартқан талай ұлт, талай ел жайы тарихтан мəлім.
Қазақ халқында бұрын қара таныған адамды хан көтеріп,
кие тұтып, қастерлеген. Осының өзінен халықтың сауат-
тылықты ауадай аңсап күткенін көреміз. Ал сауаттылық
өлшемі – жазу. Жазу – тіл дамуының жəне тілді пайдала-
нушы адамдар қауымының саналы əрекетінің нəтижесі.
Тілдің заңдылықтары мен ерекшеліктері жазу арқылы
таңбаланады. Ендеше, тіл болмаған жерде, жазу болмай-
ды. Тілдің жүйелі көрінісі болып есептелетін – жазу кенет
көктен түсетін олжа емес, ол қоғам өмірінің даму ерекшелігі
алып келетін еңбек нəтижесі.
Өздерінің іс-əрекеттерін сан ғасыр бойы жадында сақтап
келген адамдар қауымы еңбек нəтижесінде өзара қарым-
124
қатынастың, өзара пікірлесу, аралас-құраластың жаңа бір
жетілген түрін ойлап таба бастайды. Алғашында олар көр-
ген, білгенін əрқилы таңба, белгі, сурет түрінде тасқа,
ағашқа, теріге түсіреді. Сөйтіп, табиғат құбылыстарының
əр алуан кескіні түрінде таңбаланған белгілер, біртіндеп
мазмұн білдірерлік мəнге ие болады. Олай болса, тіл, жазу,
еңбек бірінен-бірі туындап, бірімен-бірі байланысты дамып
отырады.
Ф. Энгельс тілдің пайда болуы жөнінде тұңғыш рет
дəйекті пікір қозғаған. Ол тілді адамның өзі тəрізді ұжымдық
еңбек нəтижесі деп қарайды. Мұның өзі өзара қарым-
қатынастың дамуын жəне өте ұзақ мерзімді қажет ететін
құбылыс екенін баса айтады.
Ағаш, тас – таңба түсірудің негізгі нысаны болған тəрізді.
Осылайша біртіндеп адамзат қағазды ойлап табуға дейін
жеткен. Қағазға жеткен кезең адамзат тарихындағы үлкен
жеңістің бірі ретінде бағаланады. Өйткені қағаз жазу өнері-
нің дамуындағы қажетті əрі жоғары сатының бірі болып
табылады. Қағаздың арқасында жазу-сызу процесі дами
бастағаны мəлім. Сол бір кезеңнен бергі жердегі жалпы
жазу тарихын сүзіп шығатын болсақ, жазудың ғылым тілі-
мен айтқанда, үш түрі бар екенін білеміз.
1. Пиктографиялық жазу, латынша пиктус – салынған
сурет деген мағынаны білдіреді. Яғни «Заттар іс-əрекетті
я пікірді шартты таңбалар арқылы білдіруге бейімделген
ертедегі сурет жазу»
41
. Бұл жазу ойды сөзбен емес, тек бей-
нелеу арқылы білдіреді.
2. Идиографиялық жазу – ерекше идея-ой деген ұғымды
білдіреді.
3. Əріптік жазу, яғни алфавиттік жазу. Бұл тілдегі ды-
быстарды əріппен таңбалауға бейімделген жазу немесе
41
Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-казахский словарь лингвистических
терминов. Алма-Ата, 1966. С.123.
Достарыңызбен бөлісу: |
