14
кезінде
баланың
морфологиялық
ерекшеліктеріне
назар
аударған жөн (ағзаның құрылысы жəне дене мүшелері). Спорт
түрлері адамның морфологиясына əр түрлі талаптар қояды.
Мысалы, найза, граната, диск лақтырушылардың ұзын бойлы,
ауыр салмақты болуымен бірге айналу амплитудасы мен ұшу
жылдамдығы үшін қолдары да ұзын болуы шарт. Жеңіл
атлетикамен айналысушылардын аяқтарының ұзын болуы қажет
т.с.с.
Жоғары спорттық көсеткіштерге жету үшін суда жүзу спорт
түрлеріндегі
баланың
алақаны
мен
табанының
жалпақ
болуының бірталай əсері бар.
Баланың денесінің, дене мүшелерінің өсуін, келешекте
қандай болуын болжап, бағдарлаудың да көп маңызы бар.
Мысалы, баланың бойы 8-9 жас кезінде жанындағы балалардан
жоғары болса ол 18-19 жасқа дейін солай болып сақталады. Ал
салмағының келешекте қандай болатынын болжап айту өте
қиын.
Физиологиялық
ерекшеліктер.
Физиологиялық
ерекшеліктер ағзаның козғалысын ғана емес, вегетативтік
(қызметтік) жүйесінің сипаттамасын да көрсетеді. Жүгіру,
шаңғы, коньки спорттарын іріктеу кезінде оттегін (ауаны)
барынша керек ету деңгейін арнайы аппаратпен тексеру арқылы
зерттейміз. Ол деңгей неғұрлым жоғары болса, адамның сол
спорт түрлерінен мүмкіндіктері көп болады. Жаттықтыру жасау
арқылы ол деңгейді тек 20-30 пайыз ғана көтере алатынын
ғалымдарымыз дəлелдеп отыр. Сондықтан, спортқа бейім
табиғи дарынды балаларды іздеу қажет. Адамның қозғалыс
мүмкіндіктері жаттығулар арқылы тексеріледі.
Психологиялық ерекшеліктер. Оқушылар нерв, жүйке
жүйелеріне байланысты мықты жəне шапшаң психикалы
спортшылар деп бөлінеді. Күрделі жағдайларда жүйке жүйелері
мықты спортшылар, ал бірқалыпты, ұзақ жұмысты керек ететін
спорт түрлерінде шапшаң жүйке жүйелі спортшылар көп
жетістіктерге жететіні дəлелденген. Жүйке жүйелерінің күштері
қозу процесінің ұзақ сақталуына (яғни қозуды орталық жүйке
жүйесінде ұзақ сақтай алу мүмкіншілігі), қозу жəне тежелу
процестерінің теңдігіне байланысты. Жүйке жүйесі шапшаң
15
спортшыларда қозу процесі тежелу процесінен көбірек
болғандьқтан олар тез шаршайды.
Бірақ,
кейбір
спорт
түрлерінің
өз
типологиялық
ерекшеліктері болады. Мысалы, спринтерлердің жүйке жүйесі
шапшаң болуы, жүйке қозғалыстары кезінде қозу, тежелу
процесінен көбірек болып келуі қажет. Жүйке жүйесі шапшаң
адам бокста, семсерлесуде т.б. осыларға ұқсас спорт түрлерінде
жоғары жетістіктерге жете алады. Жүйке жүйесінің осы
ерекшеліктері туа бітер қасиет, ол жаттықтыру кездерінде көп
өзгере
қоймайды,
сондықтан
спортқа
іріктеуде
осы
психологиялық ерекшеліктерге көңіл аударған жөн.
Тұқым қуалаушылық факторлары. Қазіргі кезде тұқым
қуалаушылық факторларға ерекше назар аударылып отыр. Адам
ағзасының құрылысы, салмағы ата-анадан балаға тұқым қуалау
арқылы берілетіні дəлелденген. Ата-ана мен баланың қозғалыс
кабілеттілігінің арасында байланыс бар екені белгілі (мысалы,
қысқа кашықтыққа жүгіру, ұзындыққа секіру т.б.).Атақты
спортшылар балаларының жоғары спорттық көрсеткіштерге
жетуге мүмкіндігі əлдеқайда көп.
Спорт түрін таңдау себептері.
¥л балаларда спорт арқылы дене қасиетін дамытуға, өзіне
сенімділікке, мықты, күшті болуға ұмтылушылық байқалады.
Қыз балалар əдемі қимыл мен мүсін сұлулығын жасауға
ұмтылады. Балалардың спорт түрін таңдауына жалпылама үгіт,
насихат көп əсер етеді. Сонымен қатар, ата-аналары да
баласының қай спортқа бейім екендігін байқап сол спорт түріне
жазылуға ақыл-кеңестерін бергені жөн.
Жаттықтырушылар іріктеу мен бағдарлау кезінде көптеген,
əр түрлі амалдар қолданады:
1. Жарыс. Бұл амал ресми жəне əр түрлі бəсеке түрінде
өткізіледі.
2. Жаттықтыру. Спортшының қабілеттілігін жаттықтыру
сабақтары кезінде бағалау.
3. Бақылау сынақтары. Жаттықтыру кезінде қолданылатын
негізгі жаттығу түрлерінен сынақтар алу.
4.Адам ағзасын зерттеу. Баланың қабілеттілігін əр түрлі
аппараттар арқылы тексеру.
16
4. Спорттық жаттықтырудың негізгі əдістері мен амалдары
Спорттық жаттықтырудың амалдары
Дене мəдениеті жүйесінің арнайы саласы болғандықтан
спорт жаттықтыруларында өзіндік амалдар қолданылады. Ол
амалдардың көлемі мен құрамы спорттық жаттықтыру
міндеттеріне байланысты болады.
Жаттықтырулардың
негізгі
амалы
дене
тəрбиесі
жаттығулары үш топқа бөлінеді:
1. Жарыс жаттығулары.
2. Арнайы дайындық жаттығулары.
3. Жалпы дайындық жаттығулары.
Жарыс кезінде орындалатын негізгі жаттығуларды
жарыс жаттығулары дейміз. Барлық жарыс жаттығулары
жарыс ережесіне сəйкес орындалуы керек.
Арнайы дайындық жаттығулары спортшыларды жарыс
жаттығуларына дайындау үшін қолданылады. Ол 5 топқа
бөлінеді:
- жақындататын жаттығулар - негізгі жаттығуларды
меңгеруді жеңілдететін қимыл-əрекеттер;
- дайындық жаттығулары - негізгі жаттығуларды меңгеруге
қажет дене қуаты қасиеттерін (күш, жылдамдық, төзімділік т.б.)
дамытатын жаттығулар;
- жарыс жаттығуларының бір бөлшегі түрінде орындалатын
жаттығулар.
Мысалы,
гимнасттардың
орындайтын
жаттығуларының
бөлшектері,
жеңіл
атлеттердің
жүгіру
қашықтықтарының бөлімдері т.б.;
- бейнелеу жаттығулары - жарыс жаттығуларын кеңістікте
бейнелеу түрінде орындалатын жаттығулар (мысалы, конькимен
жүгірушінің дөңгелекті конькимен жүгіруі т.б.);
-
басқа
спорт
түрлерінің
жаттығулары
(мысалы,
акробатикадағы сальто жасауды суға секірушінің қолдануы
ж.т.б.).
Жалпы
дайындық
жаттығулары
спортшының
айналысатын спорт түрінің негізгі жаттығуларына көп
ұқсамайды, спортшының қимыл-қозғалыс қорын көбейтуге,
жалпы жаттыққандығын жоғарлатуға арналады. Дайындық
Достарыңызбен бөлісу: |
