3-тарау. Бухгалтерлік баланс
♦
31
актив = меншікті капитал + міндеттеме
83000000.0 = 59000000,0 + 24000000,0
Біз бүл мысалымызда, яғни жағарыда бершген бухгалтерлік
баланста Қазақстан Республикасының зандарына сай жасалған
баланстың үлгісін қарастырдық. Кейбір Баогыс елдерінде баланста-
тараулардың, баптардың орындары ауысып та келтірілуі мүмкін.
Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив
бөлімшің басында орналастырылатын болса, оның баптары
өтімдшіктеріне қарай кезекпен қүрастырылады. Сонымен қатар
кейбір баланста активтер мен міндеттемелер баланстың сол
жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана
кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мүндай
түріне мына теңдік негізделген:
•
*
•;
актив — міндеттеме = меншікті канитал
83000000.0 - 24000000,0 = 59000000,0
Бүл теңдік бухгалтерлік баланста үйым иесінің меншігін
көрсегуге негізделген. Жоғарыдағы мысалымызға сэйкес ба-
ланстың бүл түрін қүрастыратын болсақ, баланс кестесінің екі
жағы да 59000,0 мың теңгеге тең болады.
3 . 2 . Бухгалтерлік баланстың түрлері
Бухгалтерлік баланс өзінің жасалу уақытына (мерзіміне) және
қолданылу барысына қарай эр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның
жаңадан қүрьшған уақытында жасалынған бухгалтерлік ба-
лансы кіріспе балалс деп аталады. Кіріспе баланста үйымның
қызметін бастар алдындағы жаргылық калиталы көрсетіледі. Бүл
баланстағы негізгі көрсеткіштер кэсіпорын иелерінің, яғни қүрыл-
тайшыларының, акдиоңерлерініц осы үйымды жаңадан қүру (ашу)
уақытындағы ақшалай немесе затгаи салымдарынан түрады.
Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста кәсшорышіьщ меншікті
капиталы мен активтері тең бодуы ықтимал.
актив = менш ікті кап и тал
Бүл тендік егер кәсіпорын қүрылуы барысьщда ешқаядай жеке
немесе заңды түлғалардың алдында міндетті, яғеи қарыз болмаған
жагдайда тура болып есептеледГ.
Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі
бір уақытка, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына
32
♦
Бухгалтеряік есеп теориясы және негіздері
жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынкьщ өз қызметі барысында
әрбір белгіяенген есеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның
немесе жылдың басына) қүрастырылған балансы агьтдагы
бухгалтеряік баланс больш есептеледі.
Кэсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін
тоқтатар кезде, таратылатын уақытга жасалады. Осы аталган
жойылу балансынъщ өзі эр түрге бөлінеді. Жойылу балансын
еліміздегі бухгалтерлік есеп жэне аудит мамандарын даярлауда
көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали Әбдіманапов
өзінің «Бухгалтерлік есеп теориясы жэне яринщшгері» аггы
еңбегінде екі түрге беледі жэне оның бірі ұйымның жабылуына
байланысты, ал екіншісі үйымның жабылғандығьш қорытындылау
үшін құрастырылады деп жазған болатын. Сонымен қатар Ресей
ғалымдары Л.А, Крятова мен Х.Х. Эргашев өздерінің «Бухгал-
терлік есеп теориясы жэне негіздері» атгы еңбегінде жойылу'
балансы үш кезеңнен түрады жэне оның біріншісі кэсіпорынның
жабылуы алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі осы
кәсіпорын жұмысын токтатқаннан кейін жасалынады деп атап
өткен. Жалпы, бүл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың
бірінің айтқаны дүрыс, ал екшшісінікі қате деп қарауга болмаңды.
Бүдаи шығатьш корытьшды жоғарыда аты аталған авторлардың
қай қайсының да пікірлері дұрыс деуге болады. Себебі кэсіп-
орынның жойылу балансьшың саны, ягни оның жасалыну
кезеңдері ұйымның таратьшуына кететін уақытпен тікелей
байланысты. Егер кэсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ
уақытқа созылатын болса, жойылу баланстарының саны да соган
сәйкес жэне қажеттіліі іне қарай арта түсуі мүмкін.
^
д Ш аруаш ы лы қ операцияларына сайкес
баланс баптары ның өзгеріске ұш ырауы
Кез келген кэсіпорынның максатьі - пайда табу десек қате-
леспейміз. Ал пайда табу үшін кәсіпорында күнделікті жұмыс
істеліп, қызмет атқарылып отыратындығы белгілі. Осы орьш-
далатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтердің, яғни опера-
циялардың орындалуы кэсіпорынның бухгалтерлік балансьгаың
баптарына тікелей эсер етеді. Нақгырақ айтатын болсақ, ұйымдазгы
эрбір орындалатын олерацияға сәйкес баланс баптарындағы сома
3 -т а р щ Бухгалтерлік баланс
♦
33
ө зг е р іс к е
үшырап отъірады. Бірак бухгалтерлік баланстьгң акгив
кәне пассив баптарының тендігі зрдайым сакталады. Сонымең
қатар кзсіпорықда эрбір орындалған операциядан кейін жаңадаң
баланс жасалмайіындығы белгілі жэне ол мүмкін емес. Себебі
үйымда бір күннің өзінде бірнеше жүздеген операциялардың
орындалуъі мүмкін. Тіпті әрбір операция түгіл, күн сайын кэсіп-
орынның бухгалтерлік балансын жасап түру үлкен күшті, көп
уақытты қажет етеді. Сонымен қатар балансты күнделікті немесе
эрбір орындалған операпиядан кейін жасап отыру тиімсіз жэне
қажет те емес. Мше осы себептен кәсшорыннын бухгалтерлік
балансы белгілі бір уақытқа, яғни есеп беретін кезеңге қарай
(ай сайын. тоқсан сайын, жыл сайын) жасалып отырады. Жалпы
бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларын баланс бапта-
рының сомасына әсер етуіне қарай төрт түрге беледі.
Бірінші іпүріне жаткызылатын шаруашылық операциялары
бухгалтерлік баланстың тек қана актив бөліміне эсер етеді. Бұл
жағдайда актив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса,
екінші бір бап тура сол сомаға артып отырады. Ал активтің жалпы
сомасы мен баланстың жиьінтық сомасы ешқандай өзгермейді.
Мысалы, кэсіпорьшның банктегі есеп айырысу шотынан
жүмысшы-қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін кассага 500 (бес
жүз) мың теңге алынды.
Бүл жағдайда есеп айьфысу шоты бабьшдағы сома 500 (бес
жүз) мың теңгеге азайса, касса деп аталатын баптың сомасы 500
(бес жүз) мын теңгеге артады. Баланстың активі мен пассиві
арасындағы теңдік өзгермейді.
Екінші піүріне жахқызылатын шаруашылық операциялары
бухгалтерлік баланстың тек қана пассив бөліміне эсер етеді. Актив
бөлімінде өзгеріс болмайды. Бүл жағдайда пассив бөліміндегі бір
бап қандай да бір сомаға азайьш, екшші бап іу ра сондай сомаға
артады. Ал пассивтщ жалпы сомасы мен баланстың сомасы
ешқандай өзгеріске үшырамайды.
Мысалы, үйьш өзінің жабдықтаушы-мердігерлердің алдьщ-
дағы ' 00 (жеті жүз) мың теңге қарызын банк мекемесінен алынган
несие арқылы қайтарды делік,
Бүл уақьггта кэсіпорынның бухгалтеряік балансындағы жаб-
Дьщтаушы-мердіғерлермен есеп айырысу деп аталатьш бабындаш
Достарыңызбен бөлісу: |
