М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

 
56 
        Ұйымның  қорлану  көздері  меншікті  капитал  жəне  тартылған  капитал  деп  екіге  бөледі.  Мұндағы 
тартылған капитал дегеніміз- кəсіпорынның міндеттемелері, яғни, кредитордың бережақ борыштары болып 
табылады.  Ұйымның  барлық  активтері  инвесторлар  мен  кредиторлардың  меншігі  екендігін  аңғаруға 
болады.Сондықтан бұл бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің əрдайым тең болатындығы сөзсіз: 
Актив=Меншікті капитал + Міндеттеме 
        Бұл  теңдеу  келесідей  түсіндіріледі:  кəсіпорынның  активіне  салынған  əрбір  теңге  кредиторлармен 
немесе меншік иелерімен жасалады жəне салынған əрбір теңге активтің кейбір түрлеріне салынады. 
Бұл теңдікті кейбір шетелдерде келесі түрде көрсетеді: 
Актив -Міндеттеме = Меншікті капитал 
        Əдетте,  кəсіпорынның  бухгалтерлік  балансы  есеп  беру  уақытына  қарай  негізделіп,  айдың,  тоқсанның, 
жылдың  басына  жасалады.  ҚР-ң  Қаржы  Министрлігінің  3.03.1994  жылғы  №10-4  /1143  хатына  сəйкес 
кəсіпорындар  мен  ұйымдар  меншік  нысандары  мен  қызметінің  түрлеріне  қарамастан  тоқсан  сайын  есепті 
кезең аяқталған бойда 30 күннен кешіктірмей бухгалтерлік балансты жасауға міндетті. 
        Сонымен,  бухгалтерлік  баланс-  бухгалтерлік  есептің  орталық  формасы  болып  табылады.  Баланста 
объектілер  екі  рет  көрсетіледі  жəне  екі  көзқарас  тұрғысынан  қарастырылады.  ҚР  –  ң  заңнамасына  сəйкес 
заңды тұлға болып  табылатын ұйымдардың бухгалтерлік есеп беруінің құрылуының методикалық негіздері, 
мазмұны,  құрамы  БЕС  –  мен  реттеледі:  ҚР  Қаржы  Министрлігінің  бухгалтерлік  есеп  жəне  аудит 
методология  Департаментінің  21  мамыр  1997  жылғы  №  7  Бұйрығымен  бекітілген  2  «Бухгалтерлік  баланс 
жəне қаржылық есеп берудегі өзгертулер» жəне « Есеп беруді құрастыру бойынша методикалық бағыттар». 
        ҚР  –  да  қызмет  ететін  бухгалтерлік  есеп  жəне  есеп  берулер  ХҚЕС  –  ң  негізіне  алынған  принциптер 
бойынша құрыла  бастады.Егер бухгалтерлік есепті қазіргі таңда « халықаралық бизнес тілі» деп атаса, онда 
принциптер де, есеп беруді құрастыру формаларының ережелері де қазіргі талаптарға сай болуы тиіс. Бірақ 
та  айта  кететін  жайт,  еліміздегі  көптеген  ұйымдардың  бухгалтерлік  есеп  методологиясы  əлемдік  тəжірибе 
талаптарына бөлшектеп ғана  сəйкес келеді. 
        Кəсіпорынның  есеп  берулері  қаржылық  есепті  процедуралардың  логикалық  жалғасы  болып  табылады 
жəне есептік кезеңге кəсіпорынның қаржылық жəне мүліктік жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін 
құрайды. Барлық нақты ақпараттар пайдаланушыларға түсінікті, анық болуы тиіс. Баланста заңды тұлғаның 
аты, орналасқан жері, есептік мерзім мен есептік кезең көрсетіледі. Сондай – ақ, кəсіпорын қызмет түрінің 
қысқаша сипаттамасы, оның  заңды формасы, жəне барлық есеп беруде көрсетілген өлшем бірлігі болады. 
        Баланс  Қазақстан  Республикасының  валютасында  құрылады;  өлшем  бірлігі  -  мың  теңге.  Бухгалтерлік 
баланс Бас кітапта көрсетілген шоттар бойынша қалдықтар негізінде құрылады. 
        Бухгалтерлік  баланс  спецификалық  методологиясымен  айырықша  көзделген  мақсаттар  мен  берілген 
мəліметтерді  пайдалану  сипатымен  ерекшеленеді.  Бухгалтерлік  баланста  ешбір  қателер  мен  түзетулер 
жіберілмеуі  тиіс.  Бухгалтерлік  есеп  берулер  (  баланс  )  міндетті  аудиттік  тексерістен  өтіп,  тəуелсіз 
аудиторлармен  оның  дұрыстығы  дəлелденуі  керек.  Бухгалтерлік  баланс  –  кəсіпорындағы,  ұйымдағы  есеп 
процесінің  қорытынды  кезеңі  болып  табылады.  Онда  кəсіпорынның  жыл  аяғындағы  қаржылық  жəне 
мүліктік  жағдайы,  есептік  кезеңге  шаруашылық  қызметінің  нəтижелері  бейнеленеді,  баланстағы 
ақпараттарды  түсіну  үшін  бухгалтерлік  баланстың  құрылымын  ғана  емес,  сондай  –  ақ  ондағы  негізгі 
логикалық жəне бөлек көрсеткіштер арасындағы спецификалық байланыстарды білу қажет. 
        Балансты оқымас бұрын, оның оқуға дайын екендігіне көз жеткізу қажет. Ол үшін алдын- ала тексеріс 
жүргізеді: қол қойылуы, салық органының белгілеуі бойынша мерзімінің сақталуы, өлшем бірлігінің талап 
етілген  мөлшерінің  сақталуы,  арифметикалық  есептеулердің  дұрыстығы,  (баланс  валютасы,  аралық 
жиындар,тікелей  жəне  жанама  бағалау  қатынастары)  сонымен  қатар,  есеп  беру  формасын  толтырудың 
тəртібі туралы бағыттардың сақталуы. Бұл дипломдық жұмыста бухгалтерлік балансты құрастыру  тəртібіне 
келесідей сипаттама беріп өтіледі: 
1 бөлім. Бұл бөлімде ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі. 
Материалдық  емес  активтер-  бұл  бап  бойынша  ұзақ  мерзімді  кезең  бойы  шаруашылық  қызметте 
қолданылатын  жəне  табысты  келтіретін  материалдық  емес  объектілерде  кəсіпорын  салатын 
салымдар,құрылтайшылардан  алынған  жарғылық  капиталға  салынған  салымдар  шотындағы,қайтарымсыз 
алынған    материалдық  емес  активтердің  бастапқы  құны  көрсетіледі.  Бұл  орайда  түсіндірме  жазуларда 
амортизация  есептеудің  əдісі,  есептеу  мерзімі,  сондай-ақ  есепті  кезеңдегі  гудвилл  патенттердің,  тауар 
таңбаларының  жəне  басқалардың  есептен  шығарылуы  көрсетіледі.  Негізгі  құралдар-  бұл  материалдық 
салада,  сондай-  ақ,  өндірістен  тыс  салада  мерзімі  1  жылдан  аспайтын  материалдық  активтер.  Мұнда 
мынадай баптар ашылуы тиіс: 
а) жер; 
ə) үйлер мен ғимараттар; 
б) машиналар мен жабдықтар; 
в) жіктемесіне сəйкес негізгі құралдардың басқа түрлері; 
г) жинақталған тозу; 
д) аяқталмаған күрделі құрылыс; 
Бұған  қоса  түсіндірме  жазуларда  ұзақ  мерзімге  жалға  алынған  негізгі  құралдар  мен  төлемі  кейінгі 
қалып, сатып алынған негізгі құралдар бөлек көрсетіледі. 

 
57 
      Инвестициялар  –  кəсіпорынның  табысты  активтеріне  «бағалы  қағаздар,  акция,  облигация),  жарғылық 
қорына  жəне  басқа  кəсіпорынға  салған  ұзақ  мерзімді  (бір  жылдан  астам)  инвестициялары,  өзге 
кəсіпорындарға берілген қарыздар көрсетіледі. Мұнда мынадай баптар ашылады: 
а) еншілес серіктестіктерге берілген инветициялар; 
ə) тəуелді заңды ұйымдарға берілетін инвестициялар; 
б) ағымдағы құнды көрсететін өзге де инвестициялар, бұл олардың баланстық құнына ерекшеленеді. 
2 бөлім. Ағымдағы активтер. 
       Өңдеу жəне сату мерзімдеріне қарамастан тауарлы – материалдық қорлар (шикізат қалдығы,негізгі жəне 
көмекші материалдар,отын,сатып алынатын жартылай фабрикаттар,қосалқы бөлшектер) 
Алдағы кезең шығындары- есепті күннен бастап,бір жыл ішінде есептен шығарылуы мүмкін. 
Ақша қаражаттары. Пайдалануына шек қойылған ақша қаражаттарынан шектеулер бір жыл ішінде 
алынып тасталса, олар ағымдағы активтерге қосылады. 
Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары- мерзімі бір жылға дейін; 
Дебиторлық  бережақ-  есепті  күннен  бастап  бір  жыл  ішінде  алынуы  мүмкін.Мұнда  мынадай  баптар 
ашылады: 
-  аванстық төлемдер; 
-  алуға арналған шоттар  мен вексельдер; 
-  еншілес серіктестіктердің дебиторлық бережағы; 
-  лауазымды тұлғалардың дебиторлық бережағы ; 
-  өзге де дебиторлық бережақ; 
Сомасы 1 жыл ішінде алынбаса, дебиторлық бережақ ағымдағы активтерге толық қосылады. 
3 бөлім. Меншікті капитал мен резервтер. 
       Баланстың  пассивінің  меншікті  капиталының  бірінші  бөлімінде  меншікті  капитал  туралы  ақпарат 
ашылып көрсетіледі. 
Жарғылық  капитал-  кəсіпорынның  құрылтай  құжаттарына  сəйкес  оның  меншік  иелерінің 
салымдары есебінен құралған жарғылық қор. 
Өзге меншікті капитал: 
-  номинал құнынан артық төленген капитал; 
-  негізгі құралдар мен қаржы инвестициясын қайта бағалау сомасы; 
         Резервтік  капитал.  Бұл  бап  бойынша  кəсіпорында  қалыптасқан  резервтік  капиталдың  қалдығы 
көрсетіледі. 
         Бөлінбеген кіріс. (жабылмаған зиян) 
4 бөлім.Шығарылған капитал; 
5  бөлім.  Ұзақ  мерзімді  міндеттемелер;  Ұзақ  мерзімді  міндеттемелерді  ашып  көрсеткен  кезде,  бір  жылдың 
ішінде өтелуге тиіс бөлігін қоспағанда, мыналар жеке ашылып, көрсетілуге тиісті: 
а)қамтамасыз етілген несиелер; 
ə)қамтамасыз етілмеген несиелер; 
б)еншілес серіктестіктер ұсынған несиелер; 
в)төлемі кейінге қалдырылған несиелер; 
          Түсіндірме  жазбада  проценттік  ставканы,  несиені  өтеудің  мезгілін  өтеудің  тəртібін  жəне  шартта 
көзделген басқа талаптарды көрсету керек. 
6 бөлім. Ағымдағы міндеттемелер. 
Ағымдағы  міндеттемелерді  ашып  көрсеткен  кезде  кредиторлардың  талабы  бойынша  төленуге  тиісті 
міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің  
бөлігін қоса алғанда мынадай баптар ашылуға тиіс: 
- қысқа мерзімді несиелер  немесе овердрафт; 
- салықтар бойынша бережақ; 
- төлеуге арналған дивидендтер; 
- еншілес серіктестіктерге бережақ; 
- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына бережақ; 
- өзге кредиторлоқ бережақ; 
Төлеуге есептелген шығындар- болжанбаған жағдайлар бойынша есептелген төлемдер. 
Алдағы кезеңдердің табыстары- бұл бапта есепті жылы алынған (жалдық төлем) қаражаттар көрсетіледі. 
Егер заңды тұлға міндеттемені ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді 
міндеттемелердің  ағымдық  бөлігі  ағымдағылардан  алынып  тасталады.  Мұндай  жағдайларда 
міндеттемелердің сомалары мен қайта қаржыландыру сомалары ашылып көрсетіледі. 
         Осылайша  бухгалтерлік  есепте  баланс  құрылып,  соған  сəйкес  толтырылып  отырады.  Бухгалтерлік 
баланс кесте түрінде келесідей болады: 
 
Бухгалтерлік есеп принциптері  пəні бойынша глоссарий 
 
Қазақ тілінде 
Орыс тілінде 
Ағылшын тілінде