Республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 

71

қосымша  эффектпен  оған  рұқсат  туралы  iшкi  деректер  базасынан 

айғақтарының алып тастауы баламалы. ,егер деректер базасының retract алып 

тасталатын  предикат  болса,  retract  детерминация  жасамалған  болып 

табылады,  жарияламады  детерминделген.  Болғанша,  retract  предикат 

iздестiруде  қайтарумен  олар  барлық  бiр  iзге  салынған  айғақтар  алып 

тастайды болады, не ол кейiн керек айғақтар көп таппайды жəне жетiспеушi 

бiтедi. 

Болжаймыз, сiздiң бағдарламаңызға facts:ның келесi бөлiмдерiнде болады 

facts 

person(string, string, integer) 

facts – likesDatabase  

likes(string, string)  

dislikes(string, string) 

clauses 

person("Fred", "Capitola", 35).  

person("Fred", "Omaha", 37).  

person("Michael", "Brooklyn", 26). 

 

likes("John", "money").  

Likes(''Jane", "money"). 

likes("Chris", "chocolate").  

likes("John", "broccoli"). 

 

dislikes("Fred", "broccoli").  

dislikes("Michael", "beer"). 

Visual Prolog келесi мақсаттар facts мұндай бөлiмдерi бола беруге болады: 

retract(person("Fred",  _,_)), 

% 

1 

retract(likes(_,   "broccoli")), 

% 

2 

retract(likes(_,   "money"),   likesDatabase), % 

3 

retract(person("Fred",  _,  _),   likesDatabase). 

% 

4 

Бiрiншi  мақсат  dbasedomның  деректер  базасынан  Fred  туралы 

personның  бiрiншi  айғағы  алып  тастайды.  LikesDatabaseнiң  деректер 

базасынан екiншi мақсаттары ("Broccoli \" X, \) likesпен беретiн бiрiншi айғақ 

алып 

тасталады. 

Деректер 

базасының 

предикаттарының 

аттары 

болғандықтан сирек кездесетiн:нен, екi мақсаттармен жағдайда, Visual Prolog 

базасынан  алып  тастау  өндiрiп  алатынын  бiледi  personы  предикат  тек  қана 

атаусыз айғақ, a likesтiң деректер қорында болады - тек қана likesDatabaseнiң 

базасында. 

үшiншi  жəне  төртiншi  мақсаттардың  қалай  сiз  екiншi  дəлелдiң  түрдiң 

тексеруi үшiн қолдана алатыныңызды көрсетедi. үшiншi мақсатты ойдағыдай 

жүзеге асырылады, likesDatabase ("Money \" _, \) likesiмен  бiрiншi айғақ алып 

тасталады  ,  төртiншi  мақсат  қатенi  бередi,  өйткенi  likesDatabaseнiң 

айғақтарының деректер қорына personның айғағы (жəне бола алмайды) жоқ. 

Қателiк туралы хабар төмендегiше көрiнедi: 

506 Type error: The functor does not belong to the domain.  

 

72

Түрдiң қатесi:   Функтор осы доменге жатпайды 

 

Келесi  мақсатты  қалай  сiз  retract:ның  предикатынан  мəнi  ала 

алғаныңызды мысал келтiредi 

goal 

retract(person(Name, Age)),  

write(Name, ", ", Age), nl,  

fail. 

Ретiнде  екiншi  retractтың  дəлелi  сiз  қашан  деректер  базасының  аты,  сiздi 

тапсырма берiңiз сiз айғақтар алып тастайтын деректер базасының предикаты 

ат  нұсқайдымауыңыз  мүмкiн.  Retract  осы  жағдайда  барлық  айғақтары  iздеп 

алып тастай деректер қор көрcетiлген. Мысалға: 

goal 

retract(X, mydatabase), 

write(X), 

fail. 

Бiрнеше айғақтардың алып тастауы бiрден 

Retractall  предикат    туралы  дəл  келетiн  барлық  айғақтар  сiздiң 

деректер  базасыңыздан  алып  тастайды.  Retractall  предикат  келесi  қалыбы 

болады: 

 

retractall() 

retractall(, databaseName) 

 

Тап қалған əсерге retractall əсер сол сияқты 

 

retractall(X):- retract(X), fail.  

retractall(_). 

оны бiрақ едəуiр тез. 

Анық, retractall предикатты əрдайым ойдағыдай бiтедi. Мəннiң retractall 

шығудан  алынсын  мүмкiн  емес.  Бұл  бiлдiредi,  үшiн  астын  сызу  еркiн 

айнымалы  нышанды  пайдалану  керек  notтiң  жағдайында  сонымен  қатар 

нышанды пайдалану керек. 

Осылай,  сонымен  қатар  assert  жəне  retractтiң  предикаттарының 

жағдайында,  түрдiң  тексерулерi  үшiн  екiншi  дəлел  қолдануға  болады.  Егер 

retractallдың  шақыруы  астын  сызу  символы  қолданылса,  жəне,  retractтың 

предикатының жағдай, онда factsтың көрcетiлген бөлiмiнен барлық айғақтар 

алып тастауға болады. 

Келесi  мақсат  person:ның  айғақтары  бар  деректер  базасынан  еркектерi 

туралы барлық айғақтар алып тастайды 

retractall(_, mydatabase). 

Келесi  мақсат  mydatabaseның  базасынан  барлық  айғақтары  алып 

тастайды 

retractall(person(_, _, _, male)). 

 

 

73

Determ кілт сөзімен айтқанда жариялалған айғақтар. 

Determ  маңызды  сөз  деректер  базасы  осы  қорытып  айтқанда 

жариялалған деректер базасының предикаты үшiн айғақ аспайтын бiр го бола 

аeterm Ключевоемен қорытып айтқанда жариялалған айғақтар. 

Determ  маңызды  сөз  деректер  базасы  осы  Ключевоеден  қорытып 

айтқанда  жариялалған  деректер  базасының  предикаты  үшiн  айғақ  аспайтын 

бiр го бола алатынын анықтайды. Егер бағдарлама фак тов, кiрiспе деректер 

қорына  екiншi  мұндай  айғақ  орнатуға  тырысады  қатенi  шығарса  бойынша 

бұл.  Демек,  ерекше  сақтықпен  бағдарламашыға  детерминделген  айғақтар 

қолдануы керек. 

Детерминделген  компиляторға  айғақты  тану  тиiмдi  кодтан  астам 

шығаруға  мүмкiнлатынын  анықтайды.  Егер  бағдарлама    кiрiспе  деректер 

қорына  екiншi  мұндай  айғақ  орнатуға  тырысады  қатенi  шығарады.  Демек, 

ерекше  сақтықпен  бағдарламашыға  детерминделген  айғақтар  қолдануы 

керек. 

Детерминделген  компиляторға  айғақты  тану  тиiмдi  кодтан  астам 

шығаруға  мүмкiндiк  бередi,  жəне  болуы  мүмкiн  детерминация  жасамалған 

шақыру туралы Ждения предупресi сiз мұндай предикаттардың шақыруында 

алмайыңыз.  Ұқсас  объекттер  тағы  басқалар  байрақтар,  чиктердiң  есебi  үшiн 

бұл пайдалы. 

Determ  жариялайтын  айғақтың  алып  тастауында  retract/1  жəне 

retract/2дiң  детерминация  жасамалған  предикаттарының  шақыруы  детерм 

болады əсiресе көңiл аударыңыз. Егер сiз сiз жаза аласыз деректер базасының 

уақыты  кез  келген  уақытта  counterда  бiр  айғақтан  аспайтын  болатынын 

бiлсеңiз, сондықтан: 

facts 

determ counter(integer CounterValue) 

goal 

… 

retract(counter(CurrentCount)),  % Пролог не установит точку отката  

Count= CurrentCount +1,  

assert(counter(Count)), 

вместо 

facts 

counter(integer CounterValue) 

predicates 

determ retract_d(dbasedom) 

clauses 

retract_d(X): - retract(X), !. % детерминированный предикат 

goal 

retract_d(counter(CurrentCount)), % Пролог не установит точку отката  

Count= CurrentCount + 1,  

asserta(counter(Count)), 

 

Single Кілт сөзімен айтқанда жариялалған айғақтар. 

 

74

Single  маңызды  сөз  деректер  базасы  single  Ключевоемен  қорытып 

айтқанда  жариялалған  деректер  базасының  предикаты  үшiн  бiр-ақ  айғақта 

əрдайым болатынын анықтайды. 

Айғақтар  (бiр  рет  )  single  сондықтан  бағдарлама  мақсат  шақыратында 

белгiлi  болуы  керек;  демек,  олар  бағдарламаның  бастапқы  кодындағы 

clausesтың тараулардасына аты-жөнiн көрсетуi керек. Мысалы: 

facts - properties 

single numberWindows_s(integer) 

clauses 

numberWindows_s(0). 

 

Бiр  рет  айғақтар  алып  тастала  алмайды.  Егер  сiз  бiр  рет  айғақ, 

компилятор  алып  тастап  көрiңiз  қатенi  шығарсаңыз.  Жетi  компилятор 

жағдайлардың  көпшiлiгiнде  компиляция  бiр  рет  айғақтың  алып  тастауын 

талпынысты кезеңде анықтау. 

Егер  ол  еркiн  дəлелдермен  шақырса  бiр  рет  айғақтың  бiреуi  өйткенi 

əрдайым бар болады, бiр рет айғақтың шақыруын жүнi жығылумен ешқашан 

бiтпейдi. 

Мысалы, келесi шақыру: 

numberWindows_s (Num) , 

егер Num-еркiн айнымалы болса жүнi жығылумен ешқашан бiтпейдi. Демек, 

procedureның детерминизмiнiң түрiмен жариялалған предикаттардағы бiр рет 

айғақтарды ыңғайлы қолдану. 

Assert,  asserta,  assertz  жəне  consultтiң  singleнiң  айғақ  қолданылған 

предикаттары  retract  жəне  assertтiң  предикаттарының  булары  сол  сияқты 

жұмыс  iстейдi.  (consult  )  assert  предикаттар  атап  айтқанда  айғақтың  қазiргi 

данасы көрcетiлгенге жаңа өзгертедi. 

Компи  лятору  айғақтың  декларациясының  алдында  single  сөздер 

қолдану  Кілт  сөздер  бiр  рет  айғаққа  рұқсат  жəне  оның  түрлендiруi  үшiн 

оптимизациялалған 

кодты 

жасауға 

мүмкiндiк 

бередi. 

Мысалы, 

компилятордың  assertтың  бiр  рет  айғақ  қолданылған  предикаттары  үшiн 

retract  жəне  assertтiң  детерминделген  (жəне  retract  жəне  assertтiң 

предикаттары  пара  ретiнде  əсiресе  қолдануда  (детерминация  жасамалған  ) 

айғақпен)  кəдiмгi)  айғақ  қолданылған  предикаттары  параға  қарағанда 

тиiмдiрек жұмыс iстейтiн код шығарады. 

Нетривиалдың  (үшiн  қай  үндемеу  бойыншаға  мəндерiнде  болмайды) 

кейбiр домендерi үшiн бiр рет айғақтардың инициализациясы 

 

global domains  

font = binary 

facts - properties 

single my_font(font) 

clauses 

my_font($[00] ) 

 

 

75

Басқа  маңызды  ерекше  жағдай  refтың  үйреншiктi  домен  болатын  бiр 

рет  айғақтардың  инициализациясы  болып  табылады.  Ref  домен  сыртқы 

деректер  қорларындағы  сiлтеме  сандары  үшiн  домен  Visual  Prolog  болып 

табылады, бiрақ сонымен бiрге ол Visual Prolog берiлетiн пакет жариялалған 

көпшiлiгiнде  алдын  ала  анықталған  домендердi  қолданылады.  Мысалы,  VPI 

window-шi негiзгi домен осылай жариялаған: 

domains 

window = ref 

Сiз  refтың  доменiнiң  мəндерiнiң  инициализациясы  үшiн  ()  )  ерекше 

алдыңғы  нышаны  бар  таңбасыз  сандар  қолдана  алатыныңызды  көңiл 

аударыңыз. Мысалы, жазуға болады: 

facts 

single mywin(WINDOW) 

clauses 

 

mywin(~0). 

Iшкi деректер базасының қолдануының мысалдары. 

1. 

Листинг151)  ch08e01.pro  бағдарлама  -  мысал  iшкi  деректер  базасы 

көмегiмен  классификациялық  сарапшылық  жүйенi  жазатын  тұрып  қал. 

Мысал бұндағы деректер базасының қолданулары маңызды артықшылық сiз 

бағдарлама (жəне олар алып тастау) өнер-бiлiм ЄдЄ толықсыта алатын болып 

табылады. 

 

Ch08e01.pro Листинг151 бағдарлама. 

domains 

  thing = string 

  conds = cond* 

  cond  = string 

 

facts 

  is_a(thing,thing,conds) 

  type_of(thing,thing,conds) 

  false(cond) 

 

predicates 

  run(thing) - nondeterm (i) 

  ask(conds) - nondeterm (i) 

  update - procedure () 

 

clauses 

  run(Item):- 

 

is_a(X,Item,List), 

 

ask(List), 

 

type_of(ANS,X,List2), 

 

ask(List2), 

 

write("The ", Item," you need is (a/an) ", Ans),nl. 

 

76

 

  run(_):- 

 

write("This program does not have enough "), 

 

write("data to draw any conclusions."), 

 

nl. 

 

  ask([]). 

  ask([H|T]):- 

 

not(false(H)), 

 

write("Does this thing help you to "), 

 

write(H," (enter y/n)"), 

 

readchar(Ans), nl, Ans='y', 

 

ask(T). 

 

  ask([H|_]):- 

 

assertz(false(H)), fail. 

 

  is_a("language","tool",["communicate"]). 

  is_a("hammer","tool",["build a house","fix a fender","crack a nut"]). 

  is_a("sewing_machine","tool",["make clothing","repair sails"]). 

  is_a("plow","tool",["prepare fields","farm"]). 

 

  type_of("english","language",["communicate with people"]). 

  type_of("prolog","language",["communicate with a computer"]). 

 

  update:- 

 

retractall(type_of("prolog","language",["communicate with a computer"])), 

 

asserta(type_of("PDC Prolog","language", 

 

 

 

 

["communicate with a personal computer"])), 

 

asserta(type_of("prolog","language", 

 

 

 

 

["communicate with a mainframe computer"])). 

 

goal 

  run("tool").  

Келесi айғақтар бола алар ма едi assertaы предикаты арқылы енгiзiлген 

немесе  assertz,  немесе  файлдан  consultы  предикаты  арқылы  саналған.  Олар 

мысал бұл дегенмен clausesтың бөлiмiнде орналастырған. 

is_a("language","tool",["communicate"]). 

  is_a("hammer","tool",["build a house","fix a fender","crack a nut"]). 

  is_a("sewing_machine","tool",["make clothing","repair sails"]). 

  is_a("plow","tool",["prepare fields","farm"]). 

 

  type_of("english","language",["communicate with people"]). 

  type_of("prolog","language",["communicate with a computer"]). 

Мақсаттар ретiнде енгiзiңiз: 

 

77

goal 

run (tool) . 

Келесi мақсатты ендi енгiзiңiз: 

update,   run(tool). 

Update  предикат  бағдарламаның  бастапқы  кодына  қосылған,  айғақ  алып 

тастайды 

type_of(prolog,   language,   ["communicate with a computer"]). 

 

из  внутренней  базы  фактов  knowledgeBase  и  добавляет  два  новых  факта  в 

программу: 

 

type_of(prolog,   language, 

["communicate with a mainframe computer"])  

type_of("Visual Prolog",   language, 

["communicate with a personal computer"]) 

Оның дəлелдерi аттары бар save/2 мəтiндiк файл жəне деректер базасы 

предикаты  шақыруы  арқылы  ретiнде  knowledgeBaseның  айғақтарының 

мəлiметтерiнiң  мəтiндiк  файлындағы  барлық  базасыны  сақтауға  болады. 

Мысалы, шақырудан кейiн 

save(''mydata.dba", knowledgeBase) 

mydata.dba  файл  Visual  Prolog,  жəне  əрбiр  айғақты  ұқсас  кəдiмгi 

бағдарламаның  clausesтың  бөлiмiне  болады  жеке  жолда  жазып  алады.  Бұл 

файлдан жадқа айғақтары consultы предикаты арқылы санауға болады: 

consult("mydata.dba",   knowledgeBase). 

2.   Сiз (factsтың тарауларда суреттеп айтылған айғақтармен) деректер базасы 

предикаттар  олар  термдермен  болып  табылады  сияқты  сияқты  суреттейтiн 

айғақтармен манипуляция жасай аласыз. 

Айғақтардың  базасын  тануларының  жанында  Visual  Prolog  iшкi  домен, 

factsтың бөлiмiнен тиiстi айғақтарына шығарады. Мысалы. 

предикаттар ол үшiн домен 

 

(name, telno) person 

 

(cno, cname) city 

 

Мұндай  хабарлаулар,  Visual  Prolog-шi  компилятор  алынып  шығарады 

dbal:ның доменi щийға сəйкес келемiн 

domains(name, telno) dbal = person; citytcno, cname 

Бұл  dbalдың  доменi  бола  алады  қолдану.  Мысалы,  my_consultтың 

предикатының  жасаулары,  consultтың  ұқсас  үйреншiктi  предикаты,  сiз  үшiн 

readtermның үйреншiктi предикаты қолдана аласыз. 

Қорытынды 

Бұл басшыға келесi маңызды моменттер қарап шыққан. 

•

 

Visual  Prolog-шi  iшкi  деректер  базасы  factsтың  бөлiм  шумақталған 

сiздiң  бағдарламаларыңыздың  айғақтарынан  тұрады.  Қолданушымен  facts 

сөзi  Ключевоесi  арқылы  жариялау  мүмкiн  айғақтардың  топтары  бұл  сөзi 

 

78

Ключевоесi 

арқылы 

жариялау 

мүмкiн 

қолданылатын 

анықталатын 

предикаттар. 

•

 

Facts бөлiмдерге (қай тиiстi iшкi домендердi құрады) ат қоюға болады. 

Factsтың  атаусыз  бөлiмi  үшiн  домен  үндемеу  бойыншаға  bdasedomның 

доменi болады. Бағдарламада factsтың бiрнеше бөлiмдерi қатыса алады, бiрақ 

сонымен  бiрге  олардың  əрқайсылары  сирек  кездесетiн  ат  алуы  керек.  Фак 

товтың базасының предикаты facts бөлiмшең сипаттауға болады. 

•

 

Asserta,  assertz  жəне  consultтiң  үйреншiктi  предикаттары  көмегiмен 

бағдарлама  айғақтардың  iшкi  деректер  қорына  айғақтары  жұмыс  уақытында 

толықсытуға  болады.  Retractтары  предикаттары  арқылы  жəне  retractall 

бағдарлама бұл айғақтар жұмыс уақытында алып тастауға болады. 

•

 

Iшкi деректер базасыдан  файлға save айғақтары предикат айғақтардың 

мұндай  файлын  редактор  арқылы  құрып  немесе  редакциялауға  болады, 

consultтың 

предикатының 

дəрменмене 

дейiн 

файлдан 

бағдарламаға 

айғақтары кiргiзуге болады. 

•

 

  Сiздiң  бағдарламаңыз  осы  сияқты  бағдарламадағы  деректер  базасы, 

сонымен қатар барлық басқа предикаттарға предикаттарға қарай алады. 

•

 

Термдермен  ретiнде  жұмыс  iстеу  мүмкiн  factsтiң  бөлiмдерiнiң  аттары 

үшiн жұмыс iстеу мүмкiн шығарылған iшкi домендердiң қолдануында. 

Тапсырма: 

1.  Тиiстi  мəлiметтердiң  анықтауы  үшiн  ереженi  жазып  алу.  Əрбiр  ереже  тек 

қана қойылған сұраққа керексiз мəлiметтер қайта санамай жауап беруi керек. 

Мақсаттық бекiтулер көмегiмен сұрақтар жауаптың мүмкiндiгi бұл тексеру. 

Кiтаптардың  кiтапханасындағы  тiзiм.  Əрбiр  үшiн  көрсету:    реттiк  нөмiр, 

автор, атау, бағаны, шығаруды жыл. 

Ережелер арқылы анықтау: 

- шығаруды бiр жылдың кiтаптарының атаулары. 

- авторлар жəне 2003 жылдан кейiн шығарылған кiтаптардың атаулары. 

- 2000 жылға дейiн шығарылған кiтаптардың бағасын. 

- 1999 жыл шығарылған кiтаптардың саны. 

- осы автордың кiтаптарының атаулары 

 

ҚОРЫТЫНДЫ 

 

Логика  элементтерін  ақпараттық  технологиялар  курсына  енгізу  тиісті 

қажетті  іс  болып  табылады  жəне  ол  аталған  оқу  құралының  басты  жетістігі 

болып есептеледі. Өйткені қазіргі заманғы білім берудің негізгі міндеттерінің 

бірі  ретінде  студенттердің  логикалық  дұрыс  ойлауын  дамыту  аталады. 

Бүгінде  адам  санасының  мүмкіндіктерін  кеңейтетін  танымның  көптеген 

əртүрлі  əдістері  бар:  үлгілеу  жəне  математикалық  əдістер,  соның  ішінде 

ықтималдықтар  теориясының  əдістері,  физикалық  жəне  биологиялық 

эксперименттер,  ЭЕМ-да  ақпарат  өңдеу,  т.б.  Бірақ  барлық  осы  əдістерді 

тиімді  пайдалану  үшін  адамның  ойлауы  логикалық  дұрыс  болуы  керек, 

сондықтан  да  ғылым  ғана  логикаға  дұрыс  ойлау  заңдарын  тануға  үйретеді. 

 

79

Əрине,  адам  логиканың  дəл  ережелері  мен  заңдарын  білмей-ақ,  тек  оларды 

жоғары  деңгейде  қолдана  отырып  дұрыс  ойлай  алады.  Алайда  логикаға  ие 

адам  анағұрлым  дəл  ойлайды,  оның  аргументациясы  сенімдірек  екенін  де 

ұмытпау керек.  

Логикалық  ойлау  туа  бітетін  қасиет  емес,  сондықтан  оны  əртүрлі 

əдістермен  дамытуға  болады.  Логиканы  жүйелі  меңгеру  –  осы  бағыттың 

анағұрлым тиімді жолдарының бірі. 

 

   

         Логикалық  программаның  идеялық  тамыры  математикалық  логикада, 

математиктердің  логикалық  формуланы  жəне  формальді  анықтау  əдісін 

қолдануы,  сипаттау  бойынша  автоматты  түрде  нəтиже  алуға  жəне  есепті 

формальді сипаттау əдісін ашуға септігін тигізеді. 

Пролог    тілі  программа  құруға  үйретуде  кеңінен  қолданылып,  ойлау 

қабілетін  жетілдіреді  жəне  құрылымдалмаған  программа  жазуға  мүмкіндік 

береді. 

 

Оқу  құралында  Visual  Prolog  логикалық  программалау  тілінің 

теориялық материалдары жəне зертханалық  жұмыстары даярланған.  

 

80

Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 

 

1.

 

Камардинов О. Жасанды интеллект, сараптаушы жүйелер, Пролог: оқу 

құралы. – Шымкент 2003 

2.

 

Каймин В.А. Информатика: учебник. – М.: ИНФРА-М, 2003. 

3.

 

 Калягин В.О. Интеллектуальная собственность. – М.: НОРМА, 2000. 

4.

 

Eduardo Costa «Visual Prolog 7.1 for Tyros». Перевод с английского. – 

Перевод: И. Алексеев, Е.А

. 

Ефимова, 2008, М. Сафронов, 2007. 

Редактор перевода: Е.А. Ефимова, 2008. Оформление: М.Сафронов, И. 

Алексеев. – 2007. – С. 174. 

 

5.

 

Хакимова Т.Ақпараттық технологиялар пəнінде жасанды интеллекті оқыту. 

ИНФОРМАТИКА  НЕГІЗДЕРІ Республикалық- ғылыми əдістемелік 

журнал.№2,2011ж,.

 

6.

 

 Хакимова Т.Ақпараттық технологияларды оқытуда логикалық PROLOG  тілін 

пайдалану . МИФ

 

Республикалық оқу  əдістемелік журнал.№4, 27-29б.Алматы,2011ж,.

 

7.

 

 Хакимова Т.Жасанды интеллекті іс жүзінде пайдалану. ИНФОРМАТИКА  

НЕГІЗДЕРІ

.

Республикалық- ғылыми əдістемелік журнал.№1,Алматы,2012ж,9-13бет..