Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

134
4 -ТА РА У
Қорытынды
1.  Әлеуметтік  қарым-қатынастың  қайталанатын 
үлгілерін,  яғни  қоғамның  құрылымын  сарап- 
тау мәртебе, рөл және институт деген үш ұғым- 
ның  айналасында  жүреді.  Мәртебе  дегеніміз  -  
топ  ішіндегі арнайы дәреже,  ол туабітті  болуы 
мүмкін  немесе  бұл  мәртебеге  өмір  жолында 
қол жеткізуге болады. Рөлдер белгілі мәртебесі 
бар адамның қалай әрекет етуі керектігін анық- 
тайды.
2.  Адамның  қоғамдағы  жалпы  қажеттіліктері  ор- 
тақ  болғандықтан  негізгі  қажеттіліктерді  көр- 
сететін  әлеуметтік қүрылымдар  да  ортақ.  Мұн- 
дай  ортақ  институтгарға  отбасы,  экономика, 
үкімет, білім және дін институттары жатады.
3.  Институттар  өзара тәуелді: олар жалғыз әрекет 
ете алмайды, біреуі өзгерсе, екіншісінде де өзге- 
ріс  болады.  Құрылымдық  функцияшылдардың 
пайымдауынша,  институттар  мінез-құлықты 
реттеп,  қоғам  өмірінің  тұрақтылығын  сақтай- 
ды  әрі  оны  ұрпақтан-ұрпаққа  қалдырып  оты- 
рады.  Конфликт  теориясының  мамандары  бұл 
ерекшеліктер кейбір топтарға  басқаларынан кө- 
бірек игілік әпереді деп санайды.
4.  Институциялық дамуды анықтайтын маңызды 
фактор  -   қоғамның  экономикалық  пайда  табу 
мүмкіндігі. Өндірістегі әрбір маңызды жетістік
Сыни ойлау
1.  Әлеуметтік  тап  туабітті  мәртебе  ме,  әлде  қол 
жеткізгеи  мәртебе  ме?  Бұган  қатысты  құры- 
лымдық  функционалист  не  дейді?  Конфлик­
тология  теорегигі  ше?  Символдық  интерак- 
ционистің ойы қандай?
2.  Дінді  институт  ретінде  қарастырыңыз.  Конф­
ликт  теориясының  маманы  бұган  қалай  қа- 
райды? Құрылымдық функционалист не айта 
алады? Сізге осылардың қайсысы жақын және 
не үшін?
3.  Маскүнемдік, 
жұмыссыздық, 
нәсілшілдік, 
сексизм  немесе  заңсыз  көші-қон  сияқты  әлеу- 
мегтік  проблемалардың  арасынан  жеке-басы-
қогамдық  институттардың  жетілуіне  әкеледі. 
Институттар  құлдыраған  жағдайда  қоғам  бей- 
берекеттік  (хаос)  пен  үмітсіздікке  тап  болуы 
мүмкін.
5.  Күнделікті өмір  әлеуметтануы қоғамдық мінез- 
құлық  белгілері  адамныц  күнделікті  өмірдегі 
іс-әрекеттерінен қалай  көрініс табатынын зерт- 
тейді.
6.  Белгілі  бір  жағдайда  қалай  әрекет  ететініміз- 
ді  шешу  үшін  «Мұнда  не  болып  жатыр?»  және 
«Қандай  болмысты  мойындаймын?»  деген  сұ- 
рақтарға  жауап  беру  керек.  Болған  жайтты  қа- 
лыпқа  салып,  бірегейлікті  үйлестіру  үшін  ак- 
торлар мен топтар арасында бәсеке мен келіссөз 
қатар жүреді.
7. 
Драматургия  -   символдық  интеракционизм 
теориясының  Эрвин  Гоффман  негіздеген  көзқа- 
расы.
8.  Кісіден  қолдау  іздеу  -   адамның  мінез-қүлқы 
жайлы  мағлұмат  беретін  маңызды  фактор. 
Өзіне  деген  ықыласгы  арттыру  мақсатын- 
да  адам  өзінің  қадір-қасиетін  арттырып,  сол 
биікге  тұру  үшін  әсерді  басқару  әдісін  қолда- 
нады.  Бұл  әрекет  айыпты  болудан  қашу және 
адамның  ықыласына  белену  деген  екі  форма- 
да жүзеге асады.
цызға  эсер  еткен  біреуін  таңдап  алыңыз.  Мү- 
ның қоғамдық  құрылым тұрғысынан  қандай 
шешімі  болуы  мүмкін?  Адамдардың  қиын- 
дықтарын бір-бірлеп шешудің орнына пробле- 
маның тереңде ж атқан құрылымдық себепте- 
рін шешуге күш салыңыз.
4.  Біреудің  жеке  болмысына  қатысты  әлдекім- 
мен  келіспей  қалған  кезіңізді  айтып  беріңіз. 
Жағдай  қалай  болып  еді?  Онда  неге  адамның 
болмысы  проблемага  айналды?  Соцында  бол- 
мысқа  қагысты  кімнің  анықтамасы  қабыл- 
данды? Неге?

Топтар, ж е л іл е р  
ж ә н е  ұ й ы м д а р
Тарау тағылымы
Осы тарауды оқығаннан 
кейін студенттер:
■   топтарда  кездесетін төрт
негізгі  қоғамдық  процесті,  яғни 
айырбас  пен  ынтымақтасуды, 
бәсеке  мен  қақтығысты 
сипаттай  алады;
I   эталон  топтарды  және  мұндай 
эталон топтәрдың ықпалын 
адамдар  қалай  қолданатынына 
қатысты  мысал  келтіре алады;
■   негізгі  және  қосалқы  топтардың 
табиғатын  түсінеді;
I   топтар  ауқымының бір- 
біріне жақындығының,  өзара 
байланысу ерекшеліктерінің 
ықпалын  және топтардың 
өзара  әрекетке түсуіне  әсерін 
сипаттайды  және топтар 
арасындағы  әрекеттестіктің 
бірауыздылыққа  қаншалықты 
эсер ететінін  айтып  бере 
алады.

136
Б-ТА РА У
Әлеуметтік процестер дегеніміз - 
өзара әрекетке түсудің адамдарды 
жақындастыратын формалары.
Айырбас дегеніміз - материалдық 
немесе материалдық емес 
игіліктерді ерікті саудалау.
Өзара алмасу нормасы - жасағам 
жақсылығыңа басқа адам 
жақсылықпен жауап береді деп 
күту, яғни қоғамдық қарым- 
қатынаста міндеттемелердің тепе- 
теңдігін сақтауға ұмтылу.
Адами қарым-қатынастар
Әлеуметтануда қарым-қатынас ғылымы,  оныц қалай басталғаны, функ- 
циясы,  өзгерістері  және  бізге  қалай  эсер  ететіндігі  өте  маңызды.  Бұл 
бөлімде  біз шағын, туыс топтардан бастап үлкен  ресми ұйымдарға дей- 
інгі  аралықтағы  адами  қарым-қатынастардың  негізгі  түрлерін  қарас- 
тырамыз әрі бұл қарым-қатынастардың салдарына тоқталамыз.
Әлеуметтік процестер
Кейбір  қарым-қатынас  бірқалыпты жүрсе,  енді  бірі  бәсекеге үласады 
және  шиеленіске  әкеледі.  Қарым-қатынас  кезіыде  болатын  әрекетте- 
стікті  сипаттау  үшін  әлеуметтік  процестер  деген  терминді  қолда- 
намыз.  Бұл  бөлімде  жиі  кездесетін  әлеуметтік  процестің  төрт  түрі - 
а й ы р б а с ,  ы н т ы м а қ т а с у ,  б әс ек е ж ән е к о н ф л и к т
 сөз болады.
Айырбас
Айырбас  дегеніміз  -   материалдық  немесе  материалдық  емес  игілік- 
терді  ерікті түрде  саудаға  салу (Stolte,  Fine  &  Cook,  2001).  Қоғамдық қа- 
рым-қатынастардың көп түрі айырбас элементтерін қамтиды. Достасу, 
үйлену сияқты қарым-қатынас түрлерінде бірлесу, қолдау көрсету, бір- 
бірінің мәселесіне қүлақ асуға деген қүлшыныс сияқты  материалдық 
емес  айырбас  жүзеге  асады.  Бизнес  пен  саясатта  айырбас  тіке  жүруі 
мүмкін.  Мәселен, саясаткер  өзіне  берілген дауыстарды  заңға  айырбас- 
тайтынын  ашық  мойындайды.  Яғни:  «Сендер  маған  дауыс  берсеңдер 
мен сендерге тиімді заңдарды қабылдау үшін дауыс беремін», -  дейді.
Адамдар  өздері алған нәрсеге лайықты жауап қайтарып, беріс пен 
алыстың арасында тең әрекет ете алса айырбас жақсы жұмыс істейді 
(Molm, Schaefer, & Kollet, 2007; Моіш, Peterson &Takahashi, 2001). Адамдар 
осы  теңдікке  сүйенеді  деген  түсінік  озара  алмасу  нормасы  деп  ата- 
лады  (Bonacich  &  Bienenstock,  2009).  Жақыныңа  жәрдемдессең  ол  да 
оның  қайгарымын  жасауы  тиіс.  Егер  жасаған  жақсылықтың  қайта- 
рымы  болмаса,  онда  араларың суи  бастауы мүмкін.  Сол сияқты, егер 
біреумен қарым-қатынасты қаламасаң, оның қамқорлығынан бас тар- 
татының  анық.  Мәселен,  сіз  онша  танымайтын  біреу  курс  жұмысы- 
ңызды жазып берем десе «бұған менен не керек?» деп ойлайсыз. Оныц 
алдында  қарыздар  болып  қалғыңыз  келмесе,  курс  жұмысыңызды 
өзіңіз жазасыз.
Өзара  алмасу  нормасының  күштілігі  сондай,  ол  гіпті  героинге 
тәуелділік  қатты  қысқан  нашақорларға  да  ықпал  етеді.  Сан-Фран- 
цискода  он жыл  бойы  нашақорларды  зерттеген  Филипп  Бургоис пен 
Джефф Шонберг мұны былай сипаттайды:
«Қара героин суы қ кезінде сьш гы ш , ал ы сты қ кезінде ж абы сқақ болы п келеді, 
сон ды қтан  оны  п ы ш ақ п ен  не үстарам ен дуры стап бөлу қ и ы н . Қара героинды 
бөлудің ж алғы з ж олы  -  оны белгілі бір мөлш ердегі суға ерітіп алыгі, калибр- 
ленғен  ш п р и ц к е құю. Екі не одан да көп адам  бір қорап героин саты п алу үшін 
а қ ш а ж ин аса,  олар  есірткіні қосқан  ақ ш ал ар ы н а  қар ай  әділетті түрде бөлу- 
д ің  ж олд ары н  табады.  Егер  біреу өзі ал ға н  үлестен көбірек ақш а  берсе, бола- 
ш ақта қ а й тар ы м ы н  ал аты н ы н  барлы ғы  түсінеді».
Бір  қызығы,  Бургоис  пен  Шонберг  зерттеген  нашақорлар  героин- 
нің  бағасы  әркім  өзі  сатып  ала  алатындай  деңгейге  дейін  арзандап