Ылым тарихы мен философиясы

 
 
230 
78.  МИФ  ФИЛОСОФИЯСЫ  -  мифологиялық  сананың  құрылымын, 
мифтің 
мәдени-психологиялық 
құрылым 
ретінде 
атқаратын 
функцияларын зерттейтін философиялық сала. 
79.  МОДАЛЬДІК  -  кейбір  объектілердің  немесе  құбылыстардың  өмір 
сүруінің,  процестің  жүру  барысының,  сонымен  қатар  объектілер, 
құбылыстар,  оқиғалар  мен  процестер  туралы  пікірлер  мен  логикалық 
пайымдаулар  құрастыру  және  түсіну  тәсілдерінің  ерекшеліктерінің 
сипаттамасы. 
80.  МУТАЗИЛИТ  (оқшауланушылар,  бөлектенушілер)  -  каламның 
беделді мектептерінің бірі, рационалистік бағыт айқынырақ байқалады. 
Діни мәселелерді талқылаумен шектелмей, табиғат, қоғам, антрософия, 
философия  мәселелерін  де  зерттеуге  ұмтылған  мутазилиттер 
фалсафаның негізін қалады. 
81.  МУТАКАЛЛИМ  -  каламды  жалғастырушылар,  құр  догматтарға 
сүйеніп  қана  коймай,  ақыл-ойға  да  жүгініп,  діни  және  ғылыми 
білімдердің  басын  ашып  отырды,  Құдай,  ерік  еркіндігі,  құдайы 
әділеттілік,  Құранның  пайда  болуы  және  т.б.  мәселелерді  кеңінен 
талқылады. 
82.  НАМЫС - қазақ дүниетанымының маңызды категорияларының бірі, 
әрбір  адамның  өзінің  еркіндігі  мен  тәуелсіздігін,  рухы  мен  жанын.  ар-
ұжданы  мен  сенімін,  саналы  тіршілік  етуші  ретіндегі  "Менін"  аса 
жоғары,  өр  дәрежеде  қадір  тұту,  қастерлеу  сезімін  ақыл-оймен 
ұштастырып, сана деңгейінде игере білуін сипаттайды. 
83.  НАТУРАЛИЗМ  -  философиялық  позиция,  барлық  бар  болып 
отырғанды табиғатпен теңестіреді, табиғатты болмыстың бөлігі ретінде 
түсінуді терістейді және теориялық түсіндіруден жаратылыстан тыстың 
бәрін шығарып тастайды. 
84.  НЕОПОЗИТИВИЗМ (логикалық позитивизм) - позитивизмнің қазіргі 
заманғы  формасы.  Философияны  табиғи  және  жасанды  тілдерді 
сараптаушы  қызмет  түрі  ретінде  түсіне  отырып,  неопозитивистер 
белгілік-символдық  құралдардың  ғылыми  танымдағы  рөлін,  білімді 
математизациялау  мүмкіндігін,  ғылымның  теориялық  аппараты  мен 
эмпирикалық базисінің арақатынасын анықтауда белгілі бір нәтижелерге 
жетті. 
85.  НОМИНАЛИЗМ  (латынша  nomen  -  ат,  атау)  -  жалпы  ұғымдар, 
универсалийлер  ойдың  субъективті  формалары,  жәй  ғана  сөздер, 
заттардың  белгілері  мен  атаулары  ғана,  ал  ойлаудан  тыс  ешқандай 
объективті  шындықты  бейнелей  алмайды  деп  пайымдайтын 
философиялық көзқарас. 
86.  ОЙЫН  –  адамның  өзін  еркін  көрсете  білуі  формасы,  мүмкіндік 
дүниесіне  реалды  ашықтықты  білдіреді  және  жарыс  түрінде  немесе 

 
 
231 
қандай да бір ситуацияларды, мәндерді, жағдайларды көрсету (орындау, 
репрезентация) түрінде өрбиді. 
87.  ОНТОЛОГИЯ  -  болмыс  туралы,  бар  болып  отырған  мен  оның 
формалары,  іргелі  принциптері,  болмыстың  жалпы  анықтамалары  меи 
категориялары туралы ілім. 
88. ӨЗІНДІК  ЗАТ  -  Канттың  түсінігі  бойынша,  танушы  субъектіден 
тәуелсіз, өзі үшін өмір сүретін зат. 
89. ӨЗІНДІК  САНА  -  адамның  өзін  объективті  дүниеден  бөлуі,  өзінің 
дүниеге  қатынасын,  өзін  тұлға  ретінде,  өзінің  іс-әрекеттерін,  ойларын, 
тілектерін түсінуі және бағалауы. 
90. ПАНТЕИЗМ  (грекше  pan  -  бәрі  және  theos  -  Құдай)  -  Әлемді, 
дүниені, табиғатты құдайы сипатта түсінетін ілім. 
91. ПАРАДИГМА  -  қазіргі  заманғы  ғылым  философиясының  маңызды 
категорияларының  бірі.  Ғылыми  қоғамдастық  қабылдаған,  ғылыми 
дәстүрдің өмір сүруін қамтамасыз ететін сенімдердің, құндылықтардың 
және техникалық құралдардың жиынтығы. 
92. ПЕРСОНАЛИЗМ  -  жер  бетіндегі  өркениеттің  жоғарғы  мәні  ретіңде 
Тұлғаны  және  оның  рухани  құндылықгарын  танитын  философиялық 
позиция. 
93. ПЛЮРАЛИЗМ  -  философиялық-көзқарастық  позиция,  болмыстың 
тәуелсіз  және  бір-бірімен  бірікпейтін  бастаулары  және  түрлері 
(онтологиядағы  плюрализм),  білімнің,  теориялардың,  методтардың 
(гносеологиядағы  плюрализм)  формалары  мен  принциптері,  тең 
құқықты  және  егемен  тұлғалар  мен  топтар  (этика  мен  социологиядағы 
плюрализм),  құндылықтар  мен  құндылықтық  бағыттардың  формалары 
мен  принциптері  сансыз  көп  және  олар  бір-бірімен  бәсекелес  және 
күресуші  әр  түрлі  идеологияларда  және  сенімдерде  көрінеді 
(аксиологиядағы  плюрализм)  деп  пайымдайтын  философиялық-
көзқарастық позиция. 
94.  ПОЗИТИВИЗМ  -  нағыз  шын,  "жағымды"  (позитивті)  білімді  жеке, 
арнайы ғылымдардың және оларды біріктірудің нәтижесінде ғана алуға 
болады  және  философия  шындықты  өз  бетінше  зерттеуге  ұмтылатын 
ерекше  ғылым  ретінде  өмір  сүруге  құқы  жоқ  деген  принципке 
негізделген философиялық бағыт. 
95.  ПОСТПОЗИТИВИЗМ  -  неопозитивизді  сынаудың  негізінде  XX 
ғасырдың  ортасында  пайда  болды.  Ғылыми  білім  мен  ғылыми  емес 
білімнің шекарасы - ғылыми білімнің тәжірибе нәтижелерінің көмегімен 
терістеле алатындығында деп түсініледі. 
96.  ПРАКТИКА  -  адамның  материалдық,  сезімдік-заттық,  мақсатты 
қызметі, адам қоғамы мен танымның қозғаушы күші, жалпы негізі, оның 
мазмұны - табиғи және әлеуметтік объектілерді игеру және өзгерту. 

 
 
232 
97.  ПСИХОАНАЛИЗ  -  психотерапия  методы  және  бейсаналы 
психикалық  процестер  мен  мотивацияларды  басты  деп  есептейтін 
психологиялық  ілім.  XIX  ғ.  соңында  -  XX  ғ.  басында  З.Фрейд 
қалыптастырды. 
98.  РАЦИОНАЛДЫ - адамның шындықты ақылды меңгеруі. 
99.  РАЦИОНАЛИЗМ  (латынша  ratio  -  ақыл-ой)  -  таным  процесінің 
басты  құралы  ретінде  ақыл-ойды,  пайымды,  ойлауды  танитын  метод 
және оның негізінде қалыптасқан философиялық бағыттар жиынтығы. 
100. РЕДУКЦИОНИЗМ - ғылыми білімнің бірлігі проблемасын барлық 
ғылымдар  үшін  бірдей  жалпы  тіл  жасау  арқылы  шешуге  бағытталған 
методологиялық бағдарлама. 
101. РЕЛЯТИВИЗМ  —  танымды,  көзқарастық  жүйелерді,  мәдениетті 
сараптау  мен  интерпретациялаудың  методологиялық  принципі, 
құбылыстардың  сапалық  тұрақсыздығын,  олардың  әр  түрлі  жағдайлар 
мен ситуациялардан тәуелділігін абсолюттендіреді. 
102. САНА  -  объективті  шындықты  бейнелеудің  жоғарғы,  адамға  ғана 
тән  формасы,  оның  адамдардың  қоғамдық-тарихи  қызметінің  жалпы 
формалары арқылы көрінетін дүниеге және өзіне қатынасы тәсілі. 
103. СЕМАНТИКА  -  тіл  білімі  мен  логиканың  саласы,  онда  мәнмен, 
мағынамен 
және 
белгілер 
мен 
белгілік 
сөйлемдердің 
интерпретациясымен байланысты проблемалар зерттеледі. 
104. СЕНСУАЛИЗМ  -  таным  теориясындағы  бағыт,  сезімдікті  нақты 
танымның  басты  формасы  және  танымның  барлық  мазмұны  сезім 
мүшелерінің қызметінен туындайды деп есептейді. 
105. СИМВОЛ  -  материалдық  заттардың,  оқиғалардың,  сонымен  қатар, 
сезімдік  бейнелердің  тікелей,  сезімдік-денелік  болмыстан  өзгеше 
идеалдық мазмұнды білдіру қабілетін көрсететін ұғым. 
106. СТРУКТУРАЛИЗМ  И  ПОСТСТРУКТУРАЛИЗМ  -  қазіргі  заманғы 
философиялық 
және 
гуманитарлық 
білімдегі 
мәдениет 
құбылыстарының  көптүрлілігінің  астарында  объективті  өмір  сүретін 
логикалық  құрылымдарды  іздеумен  байланысты  бағыттардың  жалпы 
атауы.  Структурализм  өзінің  негізгі  міндеті  деп  тұрақты  логикалық 
құрылымдарды,  яғни  объектілердің  тұрақты  байланыстарын  іздеуді 
есептейді. 
Структализмнің 
жалғасы 
және 
өзіндік 
сыны 
постструктурализм  болды,  ол  субъектінің  құрылымдарға  редукциясы 
мүмкін  емес  деп  тұжырымдады,  бұл  адамға  субъект  ретінде  қайта 
оралуды білдіреді. 
107. СУБЛИМАЦИЯ  -  психологияда  аффектілік  құмарлықтарды 
әлеуметтік  қызметтің  және  мәдени  шығармашылықтың  мақсаттарына 
қайта өзгертетін және аударатын психикалық процесс. 
108. СУБСТАНЦИЯ  –  (латынша-  substantia  –  негізінде  жатқан)- 
өзгермейтін, мызғымайтын, бастауы басқада емес, өзінде,басқа арқылы