Гылым тарихы мен философиясы Пэншинин окуө эдiстемелiк кешене

 

дамуында  сабақтастық  бар,  оның  арқасында  қоғамдық  өмірдің  барлық  салаларында 

жинақталған  адамдардың  (ұрпақтардың)  рухани  мұрасы  сақталып,  дамиды.  Мұның  бәрі 

қоғамдық  сананың  дамуында  өзіндік  ішкі  логикасы,  принцпитері  мен  дәстүрлері  бар 

екендігін  көрсетеді.  Бұның  дәлелі  ретінде  ғылымның,  өнердің,  моральдың,  діннің, 

философияның  дамуын  алып  қарастыруға  болады.  Қоғамдық  сананың  салыстырмалы 

дербестігін  оның  қоғамдық  болмысқа  белсенді  ықпал  тигізуінен  де  көруге  болады.  Әр 

түрлі идеялар, теориялық концепциялар, саяси  тұжырымдамалар, моральдық принциптер, 

өнер  және  дін  бағыттары  қоғамның  дамуында  прогрессивтік  немесе  регрессивтік  рөл 

атқарады. 

Қоғамдық  сана  аса  күрделі  құбылыс  болып  табылады.  Қазіргі  әлеуметтік  философия 

қоғамдық сананың құрылымында келесі элементтерді ажыратады; 

-  күнделікті және теориялық сана; 

-  қоғамдық психология және идеология; 

-  қоғамдық сана формалары. 

Оларға қысқаша түсінік берейік. 

Күнделікті  және  теориялық  сана. Бұл  екеуі  қоғамдық  сананың  төменгі  және  жоғары 

деңгейі  болып  табылады.  Оларды  қоғамдық  құбылыстарды,  процестерді  терең 

түсіндіруімен  ерекшелейміз.  Күнделікті  сана  барлық  адамдарға  тән.  Ол  адамдардың 

күнделікті  практикалық  қызметі  процесінде  олардың  эмпирикалық  тәжірибесі  негізінде 

қалыптасады.  Көп  жағдайда  бұл  қоғамдық  өмірді  стихиялық  тұрғыдан  бейнелеу  болып 

табылады.  Мұнда  қоғамдық  құбылыстарды  жүйелеу  мен  олардың  терең  мәнің  ашу  жоқ. 

Адамдардың  кейбір  қоғамдық  құбылыстар  ғылыми  түсінігі  болмаған  жағдайында  сол 

құбылыстар  жөнінде  күнделікті  сана  деңгейінде  ой  қозғауға  мәжбүр  болады.  Мұндай 

жағдай адамдар тобы мен жеке адамның өмірінде жиі кездесіп тұрады, өйткені, біз бәрін 

ғылыми тұрғыдан ойластыра бермейміз. 

Адамдардың білімділігі төмен болса, онда олар қоғамдық өмірдің  құбылыстары жөнінде 

көп  жағдайда  күнделікті  сана  деңгейінде  ойлады.  Бірақ  білімді  адамның  өзі  де  бәрін 

ғылыми жолмен тани алмайды. Сондықтан күнделікті сананың қызмет ету аясы өте кең. 

Теориялық  сана күнделікті  санаға  қарағанда  қоғамдық  өмірді  танығанда  қоғамдық 

құбылыстар  мен  процестердің  мәнің  ашуға,  олардың  объективті  даму  заңдылықтарын 

көрсетуге тырысады. Бұл қоғамның экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани өміріне 

қатысты.  Осыған  байланысты,  ол  қоғамдық  сананың  біршама  жоғарғы  деңгейі  болып 

табылады. Теориялық сана қоғамдық өмірдің кез келген құбылысына байланысты белгілі 

бір  ғылыми  концепция  болып  саналады.  Теориялық  сананың  субъектісі  ретінде  барлық 

адамдарды  қарастыра  бермейміз.  Мұндайларға  қоғам  дамуының  тиісті  құбылыстары 

жөнінде ғылыми тұрыдан ойлай білетін адамдарды, яғни әр түрлі білім саласында қызмет 

ететін  ғылымдарды,  мамандарды,  теоретиктерді  жатқызамыз.Күнделікті  және  теориялық 

сана  бір-бірімен  өте  күрделі  байланыста  болады.  Әсіресе  күнделікті  сананың  мазмұны 

өзгеріп,  ол  ғылыми  көзқарастармен  ойларға  тола  түсті.  Бұл  сәтте  қазіргі  күнделікті 

сананың  шамамен  бір  немесе  екі  ғасыр  болған  санадан  айырмашылығы  жер  мен 

көктей. Қоғамдық  сананың  екі  деңгейі  –  күнделікті  және  теориялық  –  қоғамның  дамуы 

мен адамдардың өмірі мен қызметінде өте маңызды рөл атқарады. Қоғамдық психология 

және идеология. Бұл екеуі қоғамдық сананың маңызды құрылымдық элементтері. Олар әр 

түрлі  әлеуметтік  топтар  мен  ұлттық-этникалық  қауымдықтардың  әлеуметтік  шыңдықты 

қатынасын 

айқындайды. 

Мұндай 

қатынас 

адамдардың 

қажеттілігінен 

туындайды. Қоғамдық  психологиядағы  қоғамдық  өмір  құбылыстарына  деген  қатынас 

адамдардың тек қана қажеттіліктері мен мүдделері арқылы емес, сонымен бірге олардың 

әр  түрлі  сезімдері,  ырымдары,  дәстүрлері,  ұмтылыстары,  мақсаттары  мен  мұраттары 

арқылы көрініс табады. Қоғамдық психология адамдардың олардың қоғамдық болмысына, 

өмір  жағдайларына  эмоциялық  және  интеллектуалдық  қатынастарының  бірлігі  деуге 

болады.  Мұны  әлеуметтік  топтардың  психикалық  ерекшеліктерінің  көрінісі  ретінде 

қарастыруға  болады.  Бұған,  мәселен,  әлеуметтік-таптық  және  ұлттық  мінез-құлқысында 

 

көрініс  табады. Қоғамдық  психология  күнделікті  сана  сияқты  бұқара  қауым  санасының 

көрінісі  болып  табылады.  Бұл  сәтте,  ол  массалық  сана  айналады.  Қоғамдық  немесе 

әлеуметтік психологияның бірнеше функцияларын атап көрсетуге болады. Солардың бірі  

құндылықтық-бағдардау  функциясы.  Оның  мәні   келесіде.  Таптардың,  ұлттар  мен 

халықтардың әлеуметтік психологиясы олардың құрамына кіретін адамдардың құндылық 

бағыт-бағдарын, мінезін қалыптастырады. Келесі функциясы – мотивациялық функциясы. 

Бұл  функциясы  адамдар  массасын,  жеке  әлеуметтік  топтарды  белгілі  бір  бағытта  әрекет 

етуге итермелейді, яғни олардың қызметінің қозғаушы күші болып саналады. Сондықтан 

мемлекеттік  саясатты  топтар  мен  ұжымдардың  қоғамдық  психологиясын  әр  қашанда 

ескеру  қажет.  Өйткені,  олардың  қызметінің  әлеуметтік-психологиялық  мотивтері  бұл  

саясатты  жүзеге  асыруға  мүмкіндік  тұғызатын  немесе  оған  кедергі  жасайтын  шешуші 

фактор. 

Идеология адамдардың әлеуметтік қызметін мотивациялау механизмінде аса маңызды рөл 

атқарады. Идеологияда қоғамдық психологияда сияқты әр түрлі әлеуметтік топтардың, ең 

алдымен  таптар  мен  ұлттық  қауымдастықтардың  объективтік  қажеттіліктері  мен 

мүдделері  көрініс  табады.  Бірақ  идеологияда  мұндай  қажеттіліктер  мен  мүдделер  ең 

жоғарғы, яғни теориялық деңгейде ойластырады. Идеологияның өзі қоғамның әлеуметтік-

саяси  құрылысын,  оның  әлеуметтік  құрылымын,  әр  түрлі  әлеуметтік  күштердің 

қажеттіліктері  мен  мүдделерін  теориялық  тұрғыдан  бейнелейтін  көзқарастар  мен 

тұжырымдамалардың  жүйесі  болып  табылады.  Онда  белгілі  бір  таптардың  саяси 

партиялар  мен  қозғалыстардың  қоғамның  сол  кездегі  саяси  жүйесіне,  мемлекеттік 

құрылысына,  жеке  саяси  институттарына  қатынасы  анық  байқалып,  айқындалуы 

мүмкін. Идеологияның теориялық концепция екендігін дәлелдейтін факт  оның қоғамның 

даму  процесін  ғылыми  негізде  сипаттауында  саяси,  құқықтық  және  т.б.  құбылыстардың 

мәнің олардың даму заңдылықтарын ашуында болып табылады. Бірақ былай әр қашанда 

бола  бермейді. Әлеуметтік  субъектілердің  идеологиясы  толық  ғылыми  мазмұнға  ие 

болады,  егер  де олардың мүддесі  қоғамның  негізгі  даму  үрдісі  мен  қоғамдық  прогрестін 

мүдделеріне  сай  келетін  болса.  Бұл  сәтте  олардың  мүддесі  көпшіліктің  мүддесімен 

үйлеседі.  Сондықтан  олардың  өз  мүдделерін  жасыруға  ешбір  қажеттілігі  жоқ,  керісінше 

қоғамның даму заңдылықтарын, оның субъективтік және объективтік шарттарының өзара 

байланысын түсінуге қажеттілік туындайды. Сонда идеологияның қозғаушы күші ретінде 

әлеуметтік  қызығушылық  болса,  оның  танымдық  бағыт-бағдары  ретінде  ақиқатты 

қарастырамыз. Кез  келген  идеологияны  ғылими  деп  есептемейміз.  Белгілі  бір  таптың 

идеологиясында  оның  шынайы  мүдделері  жасырылып,  кемітілуі  мүмкін. Идеология 

қоғамда  саналы  түрде  қалыптасады.  Идеологтар  ретінде  теоретиктер,  ойшылдар, 

саясаткерлер  болып  табылады.  Сосың  қалыптасқан  идеологияны  тиісті  механизмдер 

арқылы  (білім  беру  және  тәрбиелеу  жүйесі,  бұқаралық  ақпарат  құралдары  және  т.б.) 

көпшіліктің  санасына  енгізіледі.  Сондықтан  идеологияның  қалыптасуы  мен  қоғамда  кең 

тарауы  басынан  аяғына  дейін  саналы  және  мақсатқа  лайықты  болады.  Қоғамдағы 

көпшіліктің мүддесіне сай келетін идеологияның тарауын дұрыс деп білеміз. Бізге мәлім 

болғандай,  кейде  идеология  шынайы  мүдделерге  қайшы  келіп,  көпшіліктің  санасына 

күшпен  енгізілуі  мүмкін.  Көптеген  индивидтер  мен  адамдар  тобы  адасып,  өздерінің 

қызметінде  жалған  идеологияны  қолданады.  Әрине  және  объективтік  жағдайларының 

ықпалымен,  әсіресе  қоғамдық  психологияның  ықпалымен  қалыптасады.  Сонымен  бір 

идеология  қоғамдық  психология  маңызды  ықпал  тигізеді. Қоғамдық  сана  формалары. 

Әлеуметтік  философия  қоғамдық  сананың  келесі  формаларын  атап  көрсетеді:  саяси, 

құқықтық, моральдық, эстетикалық, діни, ғылыми және филоософиялық сана. Әр бір жеке 

сана қоғамдық өмірдің тиісті жақтарын бейнелейді. 

Қоғамдық  сананың  формалары –  болмыстың  адам  санасында  бейнеленуі.  Қоғамдық 

сананың  формалары  адамның  практикалық  іс-әрекеттерінен  байқалады.  Қоғамдық 

сананың  тарихи  қалыптасқан  формалары  қоғамның  рухани  мәдениетінің  құрамды  билігі 

болып табылады. Қоғам дамуының алғашқы сатыларында қоғамдық сана жеке формаларға