Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
21 
Түзу сызық жоғарыдағыдай «масштаб негізін» 2см-ге тең етіліп, 
бірнеше  бөліктерге  бөлінеді.  Оң  жақтағы  0,  2,  4,  6,  8  нүктелерінен 
перпендикуляр  тұрғызылып,  олар  төменге  түзу  сызықтан  бастап, 
әрқайсысы  2  не  3  мм-ге  тең  10  бөлікке  бөлінеді.  Бөлінген  нүктелер 
арқылы  бастапқы  түзу  сызыққа  параллель  сызықтар  жүргізіледі.  Сол 
жақтағы масштаб негізінің төменгі және жоғарғы қабырғалары «10- ға 
бөлініп,  масштабтың  кіші  негізі»  алынады.  Осылай  сызылған 
көлденең  масштабтың  ең  кіші  бөлігі  «bо»  кесіндісі  «ВО'»  -ның  1/10 
не,  яғни  0,2  мм-ге  тең.  0,2  мм-ге  сәйкес  келетін  жер  бетіндегі 
горизонталь ұзындықты көлденең масштабтың дәлдігі дейді. 
 
Масштаб дәлдігі мына формуламен анықталады: 
 
t = cb =А
'
 О=a/m*n 
 
мұндағы  а-масштаб  негізі  2см;  «-масштаб  негізі  бөліктерінің 
саны; m-масштаб биіктігі бөліктерінің саны. Мысалы: 1:1000; 1:2000; 
1:5000 масштабтарының графиктік дәлдіктері 0,2; 0,4; 1,0 м тең болып 
келеді. Мұндай көлденең масштабтар топографиялық транспортирлер 
мен  металдан  жасалған  сызғыштарға  қондырылады.  Оларды 
масштабтық сызғыштар дейді.  
Карта  масштабы  (Масштаб  карты)  —  картадағы  ұзындық 
сызығының  жергілікті  жердегі  сәйкес  сызықтын  ұзындығына 
қатынасы.  Топографиялық  картаның  көмегімен  орындалатын 
тапсырмалардың  әр  түрлі  болуына  орай  масштабтары  әр  түрлі 
карталар қажет болады: 

  1:10000 – он мыңдық 

  1:25000 – жиырма бес мындық 

  1:50000 – елу мыңдық 

  1:100000 – жүз мындық 

  1:200000 – екі жүз мындық 

  1:500000 – бес жүз мындық 

  1:1000000 – миллиондық.  
Жергілікті  жердің  картографиялық  бейнелену  мөлшері  мен 
картаның  толықтығы,  өлшеулер  дәлдігі  карта  масштабына  байланысты 
болады.  Карта  масштабы  кішірейтудің  төменгі  дәрежесінде  аса  ірі 
болады. Ол жергілікті жерді толықтай бейнелеуге мүмкіндік жасайды. 
Карта масштабының кішірейтілуімен бірге оған салынатын жергілікті 
жер  бөлшектерінің  саны  да  кішірейтіледі.  Аумақтың  картада 
бейнеленген  кішірейту  дәрежесі  неғұрлым  көп  болса,  карта 
масштабын  соғырлым  ұсақ  деп  атайды.  Карта  жақтауының  оңтүстік 

 
22 
(төменгі) жағында сандык және сызықтық масштабы, масштаб көлемі 
көрсетіледі. 
Топографиялық  картаның  (планның)  басты  қасиеті  –  оның 
масштабтылығы. Масштаб – картадағы, пландағы немесе профильдегі 
кесінді  ұзындығының  (ℓ)  жер  бетінде  өлшенген  қашықтықтың  (D) 
салынды ұзындығына (d) қатысы, яғни  
 
ℓ  =  1 =   1 
d  d: ℓ    М 
 
мұнда М – салынды ұзындықтың кішірейтілуінің дәрежесі. 
Топогеодезиялық  құжаттарда  (карта,  план,  профиль)  міндетті 
түрде сандық, атаулық және сызбалық масштабтар көрсетіледі. 
Сандық масштаб – алымы 1 санына тең тұрпайы бөлшек 1:М. 
Атаулық  масштаб  –  сандық  масштабқа  қатысты  1  см  кесінді 
ұзындығына  жер  бетінде  неше  метр  салынды  ұзындық  сәйкес 
келетіндігінің есебі. 
Сызбалық  масштаб  –  бұл  сандық  пен    атаулық  масштабтардың 
ұштастырылғын  түрі.  Ол  бойлық  немесе  көлденең  бейнелі  болып 
келеді. 
Топокарталар мен пландар үшін жалпы қабылданған сандық және 
атаулық масштабтар мынадай: 
 
Сандық 
масштабтар 
Атаулық масштабтар 
Топокарталар үшін 
1:1000000 
1 см – 10000 м немесе 1 мм – 1000м 
1:500000 
1 см – 5000м  « 1 мм – 200м 
1:200000 
1 см – 2000 м « 1 мм – 200 м 
1:100000 
1 см – 1000 м «  1 мм – 100 м 
1:50000 
1 см – 500 м «  1 мм – 50 м 
1:25000 
1 см – 250 м  «  1 мм – 25 м 
Топопландар үшін 
1: 10000 
1 см – 100 м « 1 мм – 10 м 
1:5000 
1 см – 50 м  «  1 мм – 5 м 
1:2000 
1 см – 20 м  «  1 мм – 2 м 
1: 1000 
1 см – 10 м  «   1 мм – 1 м 
1: 500 
1 см – 5 м  «  1 мм – 0,5 м 
Ескерту. Профиль үшін пайдаланылатын масштаб 10 есе іріленеді. 
 
Масштаб  бойынша  есеп  (тура  және  кері  есептер)  шығару  оның 
атаулануынан  басталады.  Сондықтан  атаулау  іс-әрекетіне  өте  зерек 
болу керек. 

 
23 
Бақылау сұрақтары: 
Карталардың масштабтарын атаңыз. Мектептегі атластарда 
қандай масштаб қолданылады? 
Топографиялық карталардың басты қасиеттерін айтып беріңіз. 
 
5.1 Топографиялық карталардағы өлшеулер 
Ара  қашықтарды  өлшеу.  Топографиялық  карталарда  ара 
қашықтарды  көз  мөлшеремен,  сызғышпен,  циркульмен,  курвиметрмен, 
тіпті,  төтенше  жағдайды  сызықтық  масштаб және  клеткалы  бір  тілім 
қағазбен  де  өлшеуге  болады.  Егерде  дәлділік  керек  болмаса  (қатесі 
±10  %)  өлшем  қолданады.  Ол  үшін  ойша  ара  қашықтық  см  –  мен 
бағалайды  да,  сандық  масштаб  арқылы  жер  бетінде  соған  сайкес 
жүздеген метр немесе километрге аударады. 
Кейде  картографиялық  тордың  километрлік  квадраттары 
қабырғаларының  ұзындығымен  салыстырғанда  бірден  нәтижесін 
километр және оның үлесі ретінде есептеуге болады. 
Сызығышпен өлшеу: сантиметр мен милиметрді өлшеуді де жер 
бетіндегі  сызықтың  ұзындығына  аударады.  Милиметрдің  ондық 
үлестерімен  көз  өлшемімен  алады.  Одан  кейн  нәтижені  масштаб 
бөлігіне көбейтеді. Есепті жеңілдету үшін алдын – ала 0,1 мм,1 м, 1 см 
сайкес ара қашықтарды есептейді.  
Қисық  және  сынық  сызықтарды  өлшеу  үшін  циркуль  мен 
графикалық  масштаб  қолданылады.  Циркульдің  екі  ұшы  қосылған 
кезде бір нүктеге жиналип, бір ғана тесік жасай алатындай болу керек. 
Циркульдің қажетті ашасын сол аяғын орта қол немесе сұқ саусақпен 
ақырын  қимылмен  басып  орнатады.  Циркуль  ашасын  екі  қолмен 
орнатуға  болмайды,  себебі  –  дәлділікпен  пен  өлшеу  жылдамдығы 
төмендейді. 
 
 
 
1, 2-сурет. Циркуль және сызығышпен өлшеу 
Квадраттық палетка – арасы 2;2, 5;5 мм тушпен сызылған өзара 
перпендикулярлы  тік  сызықтар  торы.  Егер  пластикте  болса 
сызықтарды  инемен  белгілеп  мақта  томпоны  мен  графит  ұнтағымен 
қуыстар толтырылады.