47
КЕЃЕС ЉКIМЕТIНIЃ ИРАН ЉКIМЕТIНЕ
ЖОЛДАЅАН НОТАСЫ
25 тамыз, 1941 жыл.
1921 жылѕы келiсiм кљшiне енген 20 жылдыѓ
iшiнде
Кеѓес љкiметi #зiнiѓ мљдделерiн ћорѕау љшiн 1921 жыл-
ѕы келiсiмнiѓ 6-бабына жљгiнбегенi белгiлi.
Соѕан ћарамастан соѓѕы кездерде, ќсiресе гитлерлiк
Германияныѓ Кеѓес Одаѕына опасыздыћпен шабуыл
жасаѕанынан бергi уаћыттыѓ iшiнде Иран аумаѕындаѕы
немiс-фашист ћаскљнемдiк топтарыныѓ КСРО-ѕа ћарсы
баѕытталѕан дџшпандыћ iс-ќрекеттерi ћауiптi сипат алды.
Иран мемлекетiндегi 50-ден аса басшы ћызмет
орындарына
жайѕасып алѕан герман агенттерi Иранда тќртiпсiздiк
орнатып, Иран халћыныѓ бейбiт #мiрiн бџзуѕа, Иранды
КСРО-ѕа ћарсы ћоюѕа, оны КСРО-ѕа ћарсы соѕысћа айдап
салуѕа тырысып баѕуда.
Раданович, Гамотт, Майер, Вильгельм Сапов, Густав
Бор, Генрих Келингер, Траппе жќне басћа
да герман
фашизмiнiѓ агенттерi #здерiнiѓ ќртљрлi герман фирма-
ларындаѕы (АЕГ, Ферроталь, Гарбер, Ортель, Лен, Шихау)
ћызметтерiн бљркенiп, осы кезде #здерiнiѓ зиянкестiк
ќрекеттерiмен де шектен шыѕып барады. Олар бiр жаѕы-
нан, кеѓестiк Ќзiрбайжанѕа, еѓ
алдымен, басты кеѓестiк
мџнай ауданы — Бакуге, кеѓестiк Тљрiкменстанѕа ж#нелту
љшiн диверсиялыћ жќне лаѓкестiк топтарды џйымдас-
тырса, екiншi жаѕынан, Иранда ќскери т#ѓкерiс дайын-
дауда... Герман агенттерiнiѓ ћарамаѕында Иранныѓ ќртљрлi
пункттерiнде орналасћан ћару-жараћ жќне оћ-дќрi ћойма-
лары бар. Жекелеп айтћанда, Иранныѓ солтљстiк б#лiгiнде
Мианэ айналасында олар #здерiнiѓ болашаћ ћылмысты
маћсаттары љшiн 50 т-дан астам жарылѕыш заттар дайын-
даѕан. Аѓ аулау сылтауымен олар Тегеран т#ѓiрегiнде
#здерiнiѓ герман азаматтарыныѓ арасынан шыћћан ћыл-
мысты сыбайластарыныѓ ќскери дайындыѕын #ткiзуде.
Иранныѓ ќскери кќсiпорындарына инженерлер мен техник-
тер ретiнде 56 герман барлаушысы орналасып алды...
Иран љкiметi, #кiнiшке орай, герман агенттерiнiѓ Иран
жерiнде жљргiзiлiп жатћан ћастандыћ ќрекеттерiне тыйым
салатын шараларды ћолданудан бас тартты.
Сол себептi
Кеѓес љкiметi кейiнiрек тиiстi шаралар ћолдануѕа мќжбљр
48
болды, с#йтiп 1921 жылѕы келiсiмнiѓ 6-бабына сќйкес Кеѓес
Одаѕына берiлген ћџћыћты пайдаланып, #зiн-#зi ћорѕау
маћсатында Иран аумаѕына уаћытша #з ќскерiн кiргiздi.
6-бап. Екi жоѕарѕы келiсушi жаћтар љшiншi кљштер
тарапынан ћауiп т#нген жаѕдайда алдын алу шараларын
ћолдануѕа келiстi, егер Парсы аумаѕына сырттан басћын-
шылыћ жасалса немесе сыртћы кљштер Парсы аумаѕын
Ресейге ћарсы ќскери кљш ћолдануѕа пайдаланѕысы келсе,
с#йтiп Ресей Кеѓестiк Федеративтi Республикасы мен оѕан
одаћтас мемлекеттердiѓ шекараларына ћауiп т#нсе жќне
Парсы љкiметi ол ќрекеттердi #з кљшiмен тойтара алмайтын
жаѕдайда болса, ресейлiк Кеѓес љкiметi #зiн-#зi ћорѕау љшiн
Парсы аумаѕына ћажеттi ќскер кљштерiн кiргiзуге, ћауiп-
ћатер жойылѕаннан кейiн ресейлiк Кеѓес љкiметi #з ќскерiн
Парсы аумаѕынан дереу алып кетуге мiндеттеме алады.
Хрестоматия
по новейшей истории
(1917—1939 гг.).
Документы и мате-
риалы. М., 1960. Т. 2. С. 696, 697, 699.
АУЅАНСТАН
ЌМIР АМАНУЛЛАНЫЃ В. И. ЛЕНИНГЕ MЗIНIЃ АУЅАНСТАН
ТАЅЫНА ОТЫРЅАНЫН ХАБАРЛАП ЖЌНЕ ОДАЋПЕН
ДОСТЫЋ ОРНАТУДЫ ЏСЫНЫП ЖАЗЅАН ХАТЫ
Кабул, 7 сќуiр, 1919 жыл.
Џлы Ресей Республикасыныѓ президентi Ленин мыр-
заѕа Ауѕанстан ќмiрi Аманулла хан достыћ сќлем жќне
шынайы ћџрметiн жолдайды.
Халыћ пен дiннiѓ шам-шыраѕы, менiѓ ќкемнiѓ мемле-
кеттi аралау сапары кезiнде белгiсiз бiр жауыздыѓ
ћолынан ћаза тапћандыѕы туралы ћайѕылы
хабарды аса
тереѓ ћайѕы мен ћасiрет кљйiнде, менiѓ жоѕары мќртебелi
досым, Сiзге хабарлап отырмын.
Сонымен бiрге 1919 жылдыѓ 21 аћпанында тќж киiп,
таћћа отырѕанымды хабарлаймын жќне бљкiлдљниежљзi-
лiк бiрлiк, адамзат игiлiгiне ћамћорлыћ жќне бейбiтшiлiк
маћсатында одаћтастыћ пен достыћтыѓ ћажеттiгiн жария-
лауды ж#н деп таптым.
Менiѓ Сiзге деген шын ћошеметiмдi ћабылдауыѓызды
#тiнемiн.
Сiздiѓ досыѓыз
Аманулла
49
В. И. ЛЕНИННIЃ АУЅАН ЌМIРIНЕ ЖАУАБЫ
Мќскеу, 27 мамыр, 1919 жыл.
Орыс халћымен тыѕыз байланыстар орнату ж#нiндегi
Сiздiѓ ниетiѓiздi ћџптай отырып, Сiзден #зiѓiздiѓ Мќс-
кеудегi ресми #кiлiѓiздi таѕайындауды #тiнемiз жќне #з
тарапымыздан Кабулѕа жџмысшы-шаруа љкiметiнiѓ #кi-
лiн жiберуге дайынбыз жќне оны кешiктiрмей #ткiзу
туралы Сiздiѓ Џлы мќртебеѓiзден барлыћ љкiмет орын-
дарына жарлыћ беруiѓiздi сџраймыз.
Екi џлы халыћтыѓ арасында тџраћты дипломатиялыћ
ћатынастардыѓ орнатылуы шетелдiк жыртћыштардыѓ
тарапынан басћаныѓ бостандыѕына ћарсы ћандай
да бiр
болмасын ћастандыћ жасаушыларѕа #зара бiрiгiп тойта-
рыс беруге кеѓ мљмкiншiлiктер туѕызады.
Ауѕан халћына осы сќлемiмiздi жолдай отырып, #зi-
мiздi аса баћыттымыз деп сезiнемiз жќне Џлы мќртебелi
мырза Сiзден мџны #з халћыѓызѕа к#рсеткен шынайы
достыћ ћџрметiмiз деп ћабылдауыѓызды #тiнемiз.
Ленин
Хрестоматия по новейшей истории
(1917—1939 гг.). Документы и мате-
риалы. М., 1960. Т. 1. С. 805-806.
ТЉРКИЯ
РКФСР МЕН ТЉРКИЯ АРАСЫНДАЅЫ ДОСТЫЋ ЖЌНЕ
ТУЫСЋАНДЫЋ ТУРАЛЫ КЕЛIСIМ
(
Љзiндiлер)
16 наурыз, 1921 жыл.
4-бап. Келiсушi екi жаћ Шыѕыс халыћтарыныѓ џлт-
азаттыћ ћозѕалысы мен Ресей еѓбекшiлерiнiѓ жаѓа
ќлеуметтiк ћџрылыс љшiн кљресiн џйымдастыра отырып,
ол халыћтардыѓ бостандыћ пен тќуелсiздiкке ћџћыѕын,
сонымен бiрге олардыѓ басћару тљрiн #здерiнiѓ тiлектерiне
сай таѓдап алуѕа ћџћыћты екендiгiн салтанатты тљрде
мойындайды.
6-бап. Келiсушi екi жаћ екi ел арасында осы уаћытћа
дейiн жасалѕан барлыћ келiсiмдер екi жаћтыѓ да маћсат-
