тұлғасын бұзбау yшiн туыс жүйелi емленiң бiзге онша керегi
жоқ. Бұл жайында баяндамада айтылған.
Проф. Шобан-зада туыс жүйелi емленi жақтағанда көздейтiнi
– түрiк тiлдерiн бiрiктiру болса керек. Бұл – жай қиял. Омар ұлы
тiлiмiздiң жазба тарихы ұзақ емес дедi. Менiңше тiлiмiздiң жаз-ба
өмiрi, орыс тiлiмен салыстырғанда да, едәуiр ұзақ: жазуы-мыз ұзақ
өмiр сүрген. Түрiктерде VI-VIII ғасырда жазу болған. Славяндар
(орыстардың аталары) X ғасырдан бастап жазулы болған. Орхон
жазуын бұлай қоя тұрғанда да, бiзге жеткен бел-гiлерге қарағанда,
түрiктер IX-X ғасырда ойғыр жазуымен жа-зып бiраз кiтап
қалдырған. Мәселен «Екi ханзада», «Езгiлiк және жауыздық»
деген ертегi ойғыр әлiппесiмен жазылған. Тiлшiлер бұл ертегi IX
ғасырда жазылған деп ұйғарады.
Сол ғасырдан берi мың жыл ұдайынан бiз туыс негiздi емле
ұстап келемiз. Онан түрiк тiлдерiнiң арасы қанша жақындасты.
Жазу арасы жақындау үшiн, ол жазу қалың бұқараға жеңiл
болу керек.
Қалың бұқара қолына үкiметтi ұстағанға шейiн, жазу
бұқарашыл бола алмады. ж. Е.Омарұлы айтқан сияқты жазу тек
жоғарғы таптың ғана еншiсi болды. Сондықтан ол жазу қалың
бұқара арасына сiңе алмады. Қалық бұқара тiлiн бiрiктiре алма-
ды. Мұнан былай, жазу бұқарашылданған соң, тiлдi бiрiктiруге
болады. Бiрақ тiлдердi бiрiктiруге болмайды. Адам деген бел-
сендi жануар, адам өз тұрмысын да, тiлiн де өзгерте алады.
Бiрақ жалғыз жазумен емес, түрлi шаруашылық-әлеуметтiк
шарттар арқылы өзгерте алады. Ол шарттар түрiк тiлдерi түгiл
барлық адам баласының тiлдерiн бiрiктiруi де мүмкiн. Бiрақ ол
қашан боларын ешкiм айта алмады. Ол ертерек. Әзiр бiз туыс
жүйелi емленi алсақ, бiзде де англичандiкi және басқа елдердiкi
сияқты жазу болады.
Бiзде «лар» деген жалғау -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер, бо-
лып жазылады. Ойғыр әлiппесiнде көптiк жалғауы «а» арқылы
-лар болып жазылған. Шағатай тiлiнде -лiр ( ) жазылған. Берi
келе анатолы түркi мен татар тiлiнде де -лiр ( ) жазылған. Бiрақ
онымен татарлар да, анатолы түрiктерi де тiл тарамдануынан
(диалектi) құтыла алмаған.
Сондықтан туыс жүйелi емленi алсақ та бiз я жазуды, я тiл-
дердi бiрiктiре алмаймыз. Мен де бiрiккеннен қашпаймын,
бiрақ өте сақтық керек.
Көптiк жалғаудың қазақша төрт түрi бар. Бiз оның бәрiн
тастап жалғыз лар-ды ұстап қала алмаймыз, мұнан оқыту
жұмысы ауырлайды, сауаттану жұмысы қиындайды. Сауаттану
жұмысы тез жүру үшiн жазу сөз естiлуiне жақын болу керек.
Әйпесе “ят” кезiндегi орыстар сияқты емле ережелерiн жаттай-
мыз да отырамыз.
ж. Е.Омарұлы айтқан сияқты, бұл күнге шейiн емле мәселесiн
тiл мамандары шешiп көрген жоқ. Емленi шешумен келе жатқан
тұрмыстың өзi. Өнерлi елдiң қайсысының болса да жазуын алып
қараңдар. Iрi тiл мамандары болса да, ол мамандар емле
мәселесiне аз жәрдем берген. Өйткенi бұл күнге шейiн тiл iлiмi
өмiрмен байланыспай, таза iлiм болып келген. Мұнан былай тiл
iлiмi жазудың iске асу жағына жәрдем бермеске амалы жоқ.
Арап жазуының негiзi тарихи жазу. Ол араптардың
надандығынан емес, арап тiлiнiң қасиеттерiнен болған. Арапта
тiл iлiмi өте шарыққа шыққан. ж. Шонан ұлының көңiлi өте
құлап кеткен дыбыс жайындағы тiл iлiмiнiң тарауы әлi арап-
тiкiн жөндi басып кете алған жоқ. Iрiту, елiктiру заңы араптарға
қашаннан белгiлi болған. Бiздiң оқытушыларымыз iдғам, ықпа
дегендердi жақсы бiледi. Бiрақ арап емлесiн жасаған араптың
бұл ғылымы емес, өзiнiң тiлi, арап тiлiнiң түбiрi үш дауыссыз
дыбыстан құралады да, дауысты дыбысқа өте кедей болады.
Сондықтан емлесi туыс жүйеге сүйенген.
Ендi профессор Вудцетельдiң сөзiндегi дауыссыз дыбыс
қатар келмейдi дегенге тоқталам. Бiрақ мұны сәл кейiнге
қалдырайын. Бiрде ж. Байтұрсын ұлы газетте туыс жүйелi
емлеге жуық пiкiр айтқан сияқты. Ол кiсi -дар, -тар, -дер, -тер
екi түрде -дар//-дер болып жазылсын деген. Бұл да “дар”-ды
жалғаудың байырғы түрi, дұрыс түрi деген, -тар//-тер бұралқы
түрi деген қиялдан туған пiкiр. Жалғаудың қай түрi үлкен, қай
түрi кiшi екенiн әлi ешкiм аша алған жоқ. Бiздiң алтай тiлдерi
қатаң, ұяң дыбыста-рын бұрын айырмаса керек. Мәселен ойғыр
жазуында п мен б, к мен г айырылмаған.
Сондықтан ойғыр әлiппесiмен жазған түрiктер қатаң дыбыс-
тан ұяң дыбысты айыра алмаса керек. Көп зерттелген бiр түрiк
тiлiнде бұл әлi бар. Мәселен шуаш тiлiнде қатаң мен ұяң
дыбыс-тар айырылмады. Бiтеу буында қатаң болған дыбыс,
ашық буын-да ұяңға айналады. Мысалы ит (ат), ұда (атқа). Берi
келе қатаң, ұяң дыбыстар жiктеледi. Оның бiрi – ерте, бiрi –
кеш шықты деу дұрыс емес. Бiздiң емлемiзде де екеуiнiң
терезесi тең болуы керек.
244
245
Бiзге туыс жүйелi емленiң келмейтiн тағы бiр себебi – тiлiмiздi
зат есiм, сын есiм деп сөз мүшелерiне бөлу қиын. Архангельский
жолдастың тiл құралын түзеген Кемеңгер ұлы жолдастар осылай
дептi. Бiздiң тiлiмiз жалғамалы (агглютинация) тiл, қопармалы
күйге жетпеген тiл. Бұлай сатылауға англичан тiлi қарсы бол-са да,
англичан тiлi қопармалылықтан жалғамалылыққа қайтса да, осы
күнгi бiр жаңа қисын қопармалы тiлдi жоғары қояды. Мен осы
жаңа қисынды қолдаушыларданмын. Түрiкшiлдер де бiздiң
тiлiмiзде әлi дербес тұлғасы жоқ сөздер барын көрсетiп отыр.
Бұған зат есiмнен шыққан сын есiмдер айғақ болып отыр. Олар
мағнасы аяғындағы дыбысына қарай емес, сөйлемдегi ор-нына
қарай бiлiнедi. Сондықтан тiл құралымызды сөз жүйесi ғана емес,
сөйлем жүйесiне де қоса құру керек екенi байқалады. Тiлiмiз
осындай сатыда тұрған соң емленi сөз жүйесiне құруға болмайды.
Бiзге ең қолайлысы дыбыс жүйесi.
Ендi жолай бөлек-салаққа кiдiре кетем. Мен баяндамашының
кейбiр жаңылысын түзегiм келмейдi де, баяндамашы тiл ма-маны
болуында дау жоқ. Сөз басында дауыссыз дыбыстар
қосарланбайды дегендi кеңiтiп, буын iшiнде дауыссыз қос ды-быс
келмейдi деу дұрыс. Бұл барлық түрiк тiлдерiнiң заңы. Тек
дауысты үндi шұғыл болса ғана екi дауыссыз дыбыс қатар ке-ледi.
Басқа түрiктер екi дауыссыз дыбысты қатар жазса, ол тек емледен.
Бiрақ “екi дауыссыз қатар келмеу – барлық мешелдеген тiлдер
белгiсi” деу жаңылыс. Арап-жебiрей тiлдерiнде үш дау-ыссыз
қатар келедi. Бiрақ соңғы кезде олар да асты-үстi қойып айырып
жyр, мысалы: зарыбун – ұру, зараба – ұрды, зарыба
– ұрылды. Олардың дауысты әрiптер жазып жүргенiнiң өзi да-
уыстыларды көп сезбегендiгiн көрсетедi. Н.Е.Вунцетель мұны
жетiлген тiлдiң белгiсi қылып көрсеттi. Әйтеуiр мен солай
түсiнiп қалдым. Түсiнуiм дұрыс болса, ол кiсiнiң ойына
қосылғым кел-мейдi. Өйткенi дауыстыға түрiк тiлдерiнен бай
тiл жоқ. Жаңада ғана өзбектер 18 дауысты дыбыс аламыз деп
дауласқан. Олар түрiк тiлдерi жетiлген тiлдер болады дейді.
Бодуэн-де-Куртене де солай деген.
Мен қопармалы тiл, жалғамалы тiлден жетiлiңкiреген деген
ойға қосылам. Бiрақ жалғамалы тiлдiң дыбысқа бай екендігін
мойындамасқа болмайды. Осы күнгi бiр жаңа қисынның ай-
туынша әуелi қоспа дыбыстар шыққан. Сонан олар жiктелген. Ең
соңынан дауыстылар шыққан. Сондықтан буында дауыссыз-дар
қатарланып келуi ескiнiң мұрасы деп қарау керек.
Осымен сөзiмдi тоқтатам.
Құдайберген Жұбанов
Қызылордада шақырылған Бүкiлодақтық
ғылыми-орфографиялық конференциясының
стенограммасынан үзiндi
Пысықтау сұрақтары
1. Қызылорда конференциясында сөз болған мәселелердің
қайсысы бүгінде шешімін тапқан?
2. Конференцияда қабылданған фонетикалық принцип ұғымын
қалай түсіндірер едіңіз?
3. Термин сөздер қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына сай
игеріліп, 1929 жылғыдай жазылуын сақтап қалғанда не ұтар едік?
1-тапсырма
Төмендегі “Satsьjaldь Qaza
ƣ ьstan” («Социалды
Қазақстан») және “Lenincjl зas” («Лениншіл жас»)
газеттерінің 1932-1933 жж. сандарынан алынған кірме
сөздердің емлесіне сипаттама беріңіз.
Kәmsamol, qalqoz, әpirel, bәlcebekter, kektir, birijgadijler,
birijgәdi, өktәbir, pursent, tьraktьr, sapqozdar, mәstiriskoj, teqnijke,
kәmesereti, otrәd, espan, samolөt, ekipaз, Mexail, Grigori,
Nikiforovic, Epremovic, komsomoletster.
2-тапсырма
Төмендегі “Satsьjaldь Qaza
ƣ ьstan” («Социалды
Қазақстан») және “Lenincjl зas” («Лениншіл жас»)
газеттерінің 1932-1933 жж. сандарынан алынған сөздердің
емлесіне сипаттама беріңіз.
Birijgәdi, teqnijke, зьjnav, partьja, Qalьj ulь, oqьj
ƣa, sajasьj,
satsьjaldь, әvlije, bьjьl
ƣь, zьmьjan, zьjankestikter, ujalar, muqьjat,
nojabir.
246
247
Достарыңызбен бөлісу: |
