М к И.Ә. Абеуова білім беру саласындағы психологиялық Қызмет: Әдіснама, технология, практика э в е р о алматы 2015 Эверо

Психолог, әлеуметгік қызметкер,  кеңес  беруші, дос, компаньон, 

“нақгы” адам ретінде көрінеді.

В|

1.4. Әлеуметтік-псвхологнялық қызметтегі тұлғаға -  

бағдарланған парадигманыц әдіснамалық негіздері

Физикалық  элем  мен  адам  психикасының  таным 

пэндері 

әргүрлі  болғандықтан  адам  психикасы  мен  объективті  элемді 

танудың  логикалық  -   психологиялык  механизмдері  де  аса  өзгеше. 

Математиканы 

жэне 

психиканы 

тану, 

материалды 

жэне 

энергетикалық  сипаттамапары  болмайтын  объектілердің  бір-бірімен 

қатынасының  ерекшеліктерін  (сандық,  кеңістіктік,  т.б.)  танумен 

теңдестіріле  алмайды.  Осыған  сэйкес,  формальді  гылымдардың 

объектілері, 

өте 

ерікті 

түрде 

өзара 

берілген 

қатынастары 

сақталатындай,  түсіндіріле  береді.  Мұндай  гылымдар  ойша  берілген 

құрылымдар 

мен 

дедуктивті 

ой-тұжырымдарға 

негізделген, 

сондыктан  да  автономды  абстракциялар  элемінде  қызмет  етеді. 

Математика 

гылымдарыньщ 

пэндік 

аумағының 

ерекшелігі, 

математикалық 

обектілердің 

озара 

қатынастарының 

ерекшеЛіктерімен  байланысты,  объектілер  салыстырмалы  түрде 

өзгермейді, 

о-бастан 

бір-бірінен 

нақты 

түрде 

ажыратылған 

элементгер  жэне  де  олар  кез-келген  өзара  эрекеттерде  бастапқы 

қасиеттерін  сақтайды.  Жэне  осындай  жагдайда  математикалық 

объект өзгермейді де,  жоқ болып  кетпейді  де,  бұл  осы элементтердің 

басынан-ақ 

оңашаланғандығын 

немесе 

осы 

элементтердің 

дизъюнктивтілігінің салдары  болып табылады.  Демек,  олардың бір- 

біріне  өтуі  мен  араларында  ішкі  байланыстардың  орнатылуына 

кедергі 

жасалынады. 

Математикалық 

жэне 

жаратылыстану 

гылымдары  негізделетін  жалпы  формальді  логика,  объекгілердің 

дизъюнктивті  қасиеттері  басым  болатын  абстракциялық  деңгейде 

екені  белгіленген.  Сонымен,  формальді  ғылымдардың  маңызды 

ерекшелігі  —  олардың  дизъюнктивтілігі.  Мұндай  ғылымдардагы 

теориялар  қатаң  түрде  детерминделген  сипатта  болады.  Осындай 

теориялардың 

базистік 

құрылымдарынан 

ықтималдық 

және 

кездейсоқгық  түсініктері  алыньл  тасталынган,  өйткені  материапды 

элемнің  қасиеттері  мен  тәуелділіктерін  бейнелегенде  түрлі  мағына

мен оелгісіздіктер оолуы мүмкін емес.

Психологияның  таным  пэні  болып  табылатын  психикалық 

процестер,  керісінше,  әрдайым  континуалды  сипатга  ,  әрбір  уақыт

76

мерзімінде  өзгеріп  отырады.  Сонымен  бірге,  жаратылыстану  — 

математика  гылымдарында  негізгі  болып  есептелетін 

танымның 

«объективті»  эдістерін  ғана  пайдаланумен  психиканы  тану  мүмкін 

емес.  Кезінде,  мінез  -   құлыктың  сыргқы  көріністері  арқылы 

психикалық процестерді тануға ұмтылган бихевиоризм осындай еді.

Адам 

психикасының 

дамуы 

сыртқы 

жэне 

ішкі 

детермиианттардьщ  ғана  емес,  анағұрлым  дәрежеде  оның  өз 

белсеиділігімеи де анықталынады.  әрбір нақты уақыт мезгілінде күші 

әртүрлі  және  эртүрлі  мәндегі  факторлар  эсер  етеді.  Дегенмеи, 

психологтың  прогностикалық  жэне  түзетушілік  іс-эрекеттері,  эдетге, 

тұлга  дамуының  алғашқы  екі  факторларының  (сыртқы,  ішкі) 

ықпалын  айқындау  негізінде  ғана  құрылады.  Жэне  осы  жагдайда, 

«объективті» де,  «субъекгивті» де диагностикалық инструментарийді 

қолдану,  субъектіиің  рефлексивті  сипатгамаларымен,  сонымен  қатар 

психологгың  өз  элемінің  бейнесімен  анықталатын  субъективті 

сипатта  болатыиы,  алынған  нәтижелерде  есептелінбейді.  Жэне  де 

психолог  зерттелінушінің  мінез-қүлқы  мен  тұлғасын  талдаудан 

өткізгенде,  оның  элемінің  бейнесін  өзінікінің  әсерімен  мүлдем 

өзгертеді,  нэтижені  содан  кейін  гана  клиентке  үсынады.  Сондыктан 

да  проблеманың  накты  сипаттамалары  бірнеше  рет  озгеріп,  оның 

шынайы  мәнінен  алшактай түседі.  Осыған байланысты,  практикалық 

психологтың  клиентке  берген  барлық  ұсыныстары,  әрқашанда 

зерттелінушінің  де,  зерттеушінің  де  субъектілігімен  шартталынатын 

ыкпгималдылық сипатта болады.

Әдетте  ғылыми  психологияда  клиентгің  де,  психологтың  да 

түрмыстық  санасының  ерекшеліктері  ескерілмейді,  психолог  өз 

ұсыныстарын кез келген, оның ішінде психологиялық проблемаларды 

шешудің  де  дихотомиялық  түрғысына  негізделген  позитивтік 

логиканың  постулаттарын  басшылыққа  ала  отырып  қүрастыратыны 

белгілі.

Жекеленген психологиялық процестерді біртүтас түлғадан бөлек 

қарастырудың  жеткіліксіз  екендігі  туралы  ой-пікір  қазіргі  кезде 

неғұрлым  кең  тарала  түсуде.  Бұл  проблеманы  шешудің  бірнеше 

багьптары  ұсынылады  -   мәселен,  ғылыми  зерттеулерге  ментальды 

репрезентация  (өз  -  өзіне  үсынылган) үгымын  енгізу,  ол  субъективті 

бейне  проблемасы  енетін  психикалық  бейнелеу  проблемасын 

қарастырудың нүсқасы ретінде [45].

Психология  әдіснамасының  аса  маңызды  мәселесі  -   тұлганың 

субъективті  элемінің бейнесін  айқындау,  пракгикалық  психолог  оны

77

көбіне  қарама-қайшы  теориялық  негіздері  бар  инструментарии 

арқылы  айқындауға  тырысады.  Өз  кезегінде  сана  проблемасына 

соқпай элем бейнесінің проблемасын зертгеу мүмкін емес.

Бейне  ұғымы  психологияның  негізгі  категориясы  болып 

табылады.  Бейне,  кез келген таным актісінің бастапқы пункті жэне де 

бір  мезетте  нэтижесі  де  болып  табылады.  А.Н.Леонтьев  сананы  екі 

жоспарда  -  сана  -   ішкі  іс-әрекет  жэне  де  сана  -   бейнелену  (бейне), 

психиканың  екі  аспектісі,  өмір  сүруінің  екі  жағы  деп  қарастырған. 

Сыртқы 

(материалды)  жэне  ішкі  (психикалық)  іс  -  әрекетгің 

қүрылымы  бірдей  деп  болжамданған.  Бейне  іс-әрекеттен  бөлінбейді, 

демек  іс-әрекет  аясында  белсендірілмесе  ешқандай  да  бейне  болуы 

мүмкін  емес.  Бейнелер  табиғатын  осылайша  түсіндіру,  олардың 

өзіндік  белсенділігін  жоққа  шығарады.  Осы  тұрғыдан  қараганда, 

бейнелер  амодальді,  ол  дегеніміз,  олардың  сана  апдындағы 

модальдігі, 

оның 

өзіндегі, 

мэселен, 

сенсорлы 

модальдігінің 

басымдылығымен емес, адамның іс-эрекетінің түрімен анықгалады.

Тар  мағынада  «бейне»  сөзі  сенсорлық  негіздегі  (түйсінулер, 

қабылдау  бейнелері  жэне  т.б.)  бейнелеудің  сезімдік  формаларын 

белгілеуде 

қолданылады.  Әлі  күнге  дейін  таным  психологиясы 

бойынша  көптеген  еңбеюгерде,  қабылданатын  объектінің  бейнесін 

қүруды сипаттауда,  қоршагандардың бейнесін түрғызу белсенді емес, 

реактивті 

сипатта, 

деп 

болжамдайтын 

стимулды 

парадигма 

қолданьшады.  Эсер ететін стимулдар (тітіркендіргіштер)  психикалық 

бейненің туындау  процесінің түрткілері ретінде түсініледі.

Қазіргі  кездегі  психологиялык  зерттеулер,  бүл  схема  ары  қарай 

өңдеу  үшін  сезімдік  әсерлердің  қалай  іріктеліп  алынатынын 

түсіндірмейтінін  көрсетеді.  Сонымен  қатар,  егер  де  бейненің 

қалыптасуы  реактивті  емес,  белсенді  процесс  деп  қарастырсақ,  ол 

объективті  болмыспен  сэйкестендірілмейтін,  өзіміздің  когнитивті

болжамымыз деп түсіну қажет.

Осылайша түсініпетін әлем  бейнесі  функциялы да,  генетикалық 

та  тұргыдан  кез  келген  нақгы  бейне  немесе  жекеленген  сезімдік 

күйзелуге  қараганда  бастапқы.  Сонда,  кез  келген  таным  процесінің 

нэтижесі,  элдебір  жаңа  жекеленген  бейне  емес,  жаңа  элементтермен 

толыкгырылган,  модификацияланған  элем  бейнесі  болады.  Демек, 

жеке  когнитивті  конструкт  өз  бетінше  дербес  мэн  емес,  тек  әлем 

бейнесінің элементі гана болады (С.Д.Смирнов).

А.Н.Леонтьев  психикалықтың  проблемасы  «индивид санасында 

көп  өлшемді  элем  бейнесін,  болмыс  бейнесін  түргызу  проблемасы»

78