Алматы экономика және статистика академиясы Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясы

779 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

Бухгалтерлік  есеп  басқару  процесінің  бөлігі  ретінде,  кәсіпорынның  ағымдағы 

қызметін  бақылау,  оның  стратегиясы  мен  тактикасын  жоспарлау,  ресурстарын  тиімді 

пайдаланып,  нәтижесін  бағалауға,  сонымен  қатар  дұрыс  басқарушы  қабылдауға  қажетті 

ақпараттармен қамтамасыз етеді [1]. 

Тауарлы-материалдық  қорлар  -  көптеген  кәсіпорындардың  активтерінің  негізгісі, 

өйткені  тауарлы-материалдық  құндылықтар  кәсіпорынның  пайда  әкелу  көзі  болып 

табылады. Сонымен қатар құндылықтардың есебі, оларды қандай әдіспен бағалау мұның 

бәрі  кәсіпорыннның  бухгалтерлік  балансына,  кіріс  және  шығыс  есебіне  көп  әсерін 

тигізеді. Сондықтан  да  құндылықтардың  есебі  бухгалтерлік  есептің  басты  бөлімі  болып 

табылады. 

Жабдықтау  бөлімінде  келіп  түскен  құжаттар  бойынша  келісілген  жағдайға 

байланысты  материалдардың  сапасына,  бағасына, жеткізу мерзіміне, ассортиментіне, 

мөлшеріне сәйкес тексеру жүргізеді. Осындай тексерудің нәтижесінде есеп айырысудың 

өзіне  немесе  басқа  құжатқа  толық  немесе  жеке  акцепт  туралы  белгі  қояды.  Сонымен 

қатар, жабдықтау бөлімі жүктердің келіп түсуіне бақылау жасауды және де оларды қажет 

кезде  тексеруді  жүзеге  асырады.  Осындай  мақсатпен  жабдықтау  бөлімінде  келіп  түскен 

жүктердің  есебінің  журналын  жүргізеді.  Онда  тіркеу  нөмірі,  жазу  мерзімі,  жеткізіп 

берушілердің  аты-жөні,  көлік  құжаттарының  мерзімі  мен  нөмірі,  шоттың  мерзімі  мен 

сомасы, жүктің түрі, кіріс ордерінің немесе қабылдау туралы актісінің нөмірі мен мерзімі 

көрсетіледі. Ескерту деген жеріне шотты төлеуге немесе акцептен бас тарту туралы белгі 

қояды. 

Қоймаға  келген  материалдардың  саны  мен  сапасы  жабдықтаушылардың  мәлімет 

есебіне  сәйкес  келмеген  жағдайда,  комиссия  материалдарды  қабылдап,  жабдықтаушыға 

талап қою үшін акт толтырады. Комиссия құрамына жабдықтаушылар мүшелері немесе 

қызық тудырмайтын ұйымның мүшелері қабылдануы мүмкін. 

Есеп  беруге  тиісті  тұлғалар  материалдарды  сауда  ұйымдарынан,  басқа 

кәсіпорындардан  және  кооперативтерден,  нарықтан  немесе  қолма-қол  ақшаға 

тұрғындардан  қабылдап  алады.  Қабылданған  материалдардың  құнын  көрсететін  құжат 

болып есеп беруге тиісті тұлға құраған шаруашылық операция мерзімі, сатып алу орны, 

материалдардың  аты,  саны  және  бағасы  көрсетілген  тауар  есебі  немесе  ай  саналады. 

Мүмкіндігінше  бұл  актыда  тауар  сатушының  паспортының  мәліметтері  де  көрсетіледі. 

Бұл акт есеп беруге тиісті тұлғаның аванс есебіне қоса жіберіледі. 

Материалдық  қорлардың  кірісі  бойынша  құжаттарды  тексеру  кезінде 

қабылданатын  материалдардың  саны  мен  сапасы  бойынша  тәртібінің  сақталынуы, 

қабылдау  бойынша  толтырылған  актілердің  немесе  кіріс  ордерінің  дұрыстығы 

жазбалардың  өз  уақытында  бухгалтерияда  түсіріліп  отырылуы,  және  тағы  басқалар 

анықталуы тиіс. 

Бір  ай  мерзімінде  дайын  тауарды  түсіреді  және  қатаң  есептік  баға  бойынша 

қоймадан  алынып  тасталады.  Айдың  соңында  ведомостарда  түсірілген  өнімнің  сомасы 

есептік  баға  бойынша  есептелінеді.  Түсірілген  өнімнің  нақты  өзіндік  құнын  есептеу 

жолымен табады. 

Нарықтық  қатынас  жағдайына  байланысты  Қазақстан  Республикасында  өндіріс 

өнімін  өткізуді  жылдамдату  мақсатында  өнімді  өткізу  консигнациялық  негізде  тәжірибе 

жасалынады. 

Өнімді шетелдік валютамен төлеу үшін экспорттық операцияларды өткізудің өз 

ерекшеліктері бар. Валюта бағамының құбылуы бағамдық айырма сомасы пайда болуына 

әкеледі. Ақшалай қаражаттың түскен уақыты мен ұлттық валютамен өткізу уақытындағы 

мәмлелік құн баламасы арасындағы экспорттық операциялар бойынша бағамдық айырма 

пайда болады. Осылайша, бағамдық айырмалар не сатып алушылардың борышын 

арттырады, не болмаса кәсіпорынның кірістері мен шығыстарына тиісінше ықпал етіп, 

оны азайтады. 

Ақпарат  функционалды  аудит  өткенге  дейін  қасақана  бұрмалануы  және  елеулі 

ауытқулар  болуы  мүмкін.  Ағымдағы  активтердің  қозғалысы  туралы  ақпараттың 

анықтығына  қарама-қарсы  тексеру,  ішкі  бақылау  жүйесін,  бастапқы  құжаттарды, 

780 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

синтетикалық  және  аналитикалық  есеп,  қаржылық,  статистикалық  және  жедел 

есептіліктің тіркелімдерін бағалауды өткізу қажет. 

Қоймадағы  материалдық  қорлардың  нақты  бар  болуын  оларды  міндетті  түрде 

қайта  есептеу,  қайта  таразылау  және  өлшеу  жолымен  тексереді.  Тауарлық-материалдық 

қорларды  түгендеу  нәтижелерін,  түгендеу  тізімдемесіне  (актісіне)  жеке  әрбір  атау 

бойынша кіргізеді. Тізімдеме бір дана болып жасалады. Есепте ескерілмеген материалдық 

қорлардың  айқындалғанда,  комиссия  оларды  тізімдемеге  кіргізуге  тиіс.  Түгендеу  біткен 

соң  тізімдеме  салыстырмалы  ведомость  жасалуы  үшін  бухгалтерияға  беріледі.  Түгендеу 

қорытындылары шешім шығаратын түгендеу комиссиясы мәжілісінде қаралады. 

Материалдық  қорлардың  сақтауын  қамтамасыз  етудің  шартты  міндеті  –  дұрыс 

ұйымдастырылмаған  күзет.  Оның  жағдайына  функционалды  аудит  материалдық 

құндылықтарды әкелу мен тасып шығаруды; күзет қызметкерлеріне рұқсатнама рәсімдеу 

мен  тіркеудің  белгіленген  тәртібін  сақтауды;  олардың  қолданылған  рұқсатнаманы 

бухгалтерияға уақытылы қайтарылуын; басқа шарттарды орындауын ішкі бақылаудың іс 

жүзіндегі жүйесін кенеттен тексеруден басталады. Мұнда әр түрлі бұрмалаулар кездеседі: 

материалдық  құндылықтарды  бір  рұқсатнамамен  екі  рет  алып  шығу;  бұған  құқы  жоқ 

адамның қолы қойылған рұқсатнамамен тасып шығару. 

Сарапшылық іс-тәжірибені талдау қорлардыэлектронды есептеуіш машиналармен 

өңдеу  жағдайында  есептік  мәліметтерді  бұрмалаудың  негізгі  тәсілдерін  анықтауға 

мүмкіндік береді. Сонымен бірге мыналар да оған қосылады: 

–  есеп  мәліметтерін  машинаграммада  кірісті  төмендету  немесе  шығысты  тым 

көтермелеу жолымен бұрмалау; 

–  бастапқы  құжаттарға  код  беру  процесінде  қасақана  қателер  мен  жалған  құжат 

жасау; 

–  материалдық  қорлар  есебін  бұрын  өңдеуден  өткен  немесе  жалған  құжаттардың 

мәліметтерін электронды есептеуіш машиналарға енгізу жолымен бұрмалау; 

– бастапқы құжаттарда шифрлар мен номенклатуралық нөмірлерді бұрмалау; 

– есеп мәліметтерін бастапқы құжаттардан көшіру сәтіндегі бұрмалаулар. 

       Ақпаратты  машиналық  мәліметтерді  көшіріп  таратуда  жіберілген  қателерді 

анықтағанда  хронологиялық  жазбалардың  есеп  регистрлері  болып  табылатын, 

машинаграммалар шығарылатын бастапқы құжаттарды тексеру ұсынылады.          

Талдамалы процедура кезінде тауарлы-материалдық  қорлардың  құрамы  мен 

құрылымын, олардың келіп түсуі, босатылуы, ескірген тауарларды, бүлінген тауарларды 

тексеріп,  оларға  талдау  жасайды.  Ең  бастысы  тауарлы-материалдық  қорлардың 

өтімділігіне талдау жасайды. 

Сондықтан кәсіпорынның жоспарының орындалуы, тауарлардың өзіндік құнының 

азаюы, пайданың өсуі, сондай-ақ рентабельділіктің өсуінің негізгі шарттарының бірі 

болып кәсіпорынды қажетті деңгейде материалдар мен қажетті қорлармен қамтамасыз ету 

және тауарлы-материалдық қорларды неғұрлым тиімді және дұрыс пайдалану керек. 

Қорларды басқару өте жауапты жұмыстардың жұмыстардың бірі болып табылады. 

Қорлардың  оптималды  қолдануына  барлық  нәтижелік  көрсеткіштер  тәуелді  болады. 

Қорлардың  эффективті  қолдану  негізінде  капитал  және  оның  табыстылығы  артады, 

сондай-ақ ағымдағы шығындар азаяды және капитал айналымы жылдамдайды. 

Қорларды басқару өнері – бұл: 

1) тауарлы-материалдық  қорлардың  құрылымы  және  оның  жалпы  мөлшерінің 

оптимизациясы. 

2) оның қызмет етуі бойынша шығындардың минимизациясы. 

3) олардың қозғалысына эффективті тексерумен қамтамасыз ету. 

Ағымдағы қорларды оптимизациялау үшін шетелде бірнеше модель соның ішінде 

тапсырыстың экономикалық негізі деп аталатын EOQ моделі қолданылады. Бұл модельдің 

есептеу механизмі кәсіпорында қорларды сақтау және сатып алу бойынша шығындардың 

минимизациясына негізделеді. Бұл шығындар екі топқа бөлінеді: 

1) тауарды тасымалдау және жеткізу шығындары. 

2) кәсіпорын қоймасында тауарларды сақтау шығындары (қойма құрылғылары мен 

ғимараттарды ұстау, персонал шығыны және қорларға жасалған капитал шығыны).