Оқулық «Желілік және жүйелік әкімшілендіру»

Абоненттерді ҒА бір ғана көріну аймағында ғана емес, Жер аумағының 
барлығын  байланыспен  қамтамасыз  ету  үшін  көршілес  спутниктер 
ақпараттарды бір-біріне тарата отырып, өзара байланысуы керек. 
Төменорбиталы жүйелер дербес байланысты қызметтерді, оның ішінде 
салыстырмалы  азгабаритті  абоненттік  терминалдарды,  жылджымалы 
объектілермен  пайдаланумен,  радиотелефонды  жəне  байланыс  алмасу 
ұсыну  мүмкіндігімен  қамтамасыз  етеді.  LEO  жүйесі  көмегімен 
жылжымалы  байланыстың  қызмет  көрсету  құны  геостационарлы 
жүйелермен  ұсынылатын  ұқсас  қызметтерге  қарағанда  əлдеқайда  төмен. 
Қымбат  емес  абоненттік  стансаларды  жəне  аса  қымбат  ғарыш  сегментін 
пайдалануына байланысты. 
Төменорбиталы  жүйелер  Жердің  əрбір  нүктесінде  орналасқан 
терминалдармен үздіксіз байланысуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, 
жəне  тұрғыда  əлсіз  дамыған  байланыс  инфрақұрылымы  мен  халық 
тығыздығы  төменөңірдегі  байланысты  ұйымдастыру  кезінде  оған 
альтернатива  жоқ.  Төменорбиталы  жүйе  қатарына  Iridium  спутникті 
байланысы  жатқызылған,  ол  Жапон,  АҚШ  жəне  Ресейдің  ынтымақтасуы 
кезінде  құрылған.  Әзірленген  жобада  алдымен  77  спутникті  пайдалану 
қарастырылған  (тек  осы  жоба  осындай  атауға  ие  болды:  иридиум 
Менделеев кестесінде жетпіс жетінші элемент болып табылатын). 
2008 жылға қарай Iridium орбиталды топтамашы 66 спутникті есептеді, 
олар  биіктігі  шамамен  780  км.,  жылмамдығы  27  000  с/км-мен  Жер 
айналасында  11  орбита  бойынша  айналып  отырады.  Жүйені  АҚШ 
Қорғаныс  министрлігі  кеңінен  пайдаланады.  Типті  пайдаланушылардың 
арасында  –  теңізді  кеме  қатынасы,  авиация,  мұнай  саласы,  мемлекеттік 
органдар, соедай-ақ оқымыстылар мен саяхатшылар. 
Globalstar  спутникті  байланыстың  төменорбиталы  ғаламдық  жүйенің 
орбиталды  топтамасының  құрамына  48  спутникті-ретрансляторлар  кіреді, 
олар  дөңгелек  орбитаның  сегізінде  орналасқан  (əрбірінде  алты 
спутниктен). 
Ортаорбиталды  жүйе  (MEO)  үшін  орбитаның  биіктігі  5  мың  ...  20 
мың  км  өзгеріп  отырады,  ҒА  салмағы  1  т.асады,  орбиталды  топтама 
бірліктен  оншақты  спутниктерге  дейін  құралады.  Ортажоғары  орбитаның 
төменмен  салыстырғандағы  артықшылығы  –  біріншісі  Жер  радиациялы 
белдеу арасында жатады, сол кезде екіншісі – бірінші белдеушенің ішінде 
жатады. Сондықтан қызмет ету мерзімі MEO — 15 жыл, лет LEO — 5 . 7 
жыл,  бұл  олардың  бағасына  қомақты  əсер  етеді.  MEO  жүйесінде  Жерді 
толықтай  жабу  үшін  10  ...  12  спутник  қажет.  Бірнеше  өңірге  қызмет 
көрсету  үшін  бастапқыда  алты  спутник  жеткілікті,  бұл  LEO  жүйесіне 
қарағанда, жүйесінің байланыс спутниктерін ұшыруын жəне MEO жүйесін 
күшейтуді алдеқайда тезірек қамтамасыз етуіне мүмкіндік береді. 
 
 
305 

Осындай  жобалардың  ең  ірісі  –  Teleglobe  компаниясымен 
қаржыландырылатын  Odyssey  жүйесі.  Жобада  Жердің  елді 
аудандарын  екіеселі  жабумен  қамтамасыз  ету  үшін  12 
ортаорбиталды  спутниктер  іске  қосылған.  Әрбіп  спутник  Жер 
шарының 
¼
 көреді. Жер сегменті «Одиссей»  ғаламдық желі түрінде 
ұйымдастырылған 
(Odissey 
Global 
WAM) 
жəне 
GSM 
архитектурасын пайдаланады. 
Дербес 
спутникті 
байланысты 
ұйымдастыру 
үшін 
ауыспалыдербес 
спутниктер 
мен 
мобильді 
терминалдар 
қолданылады.  Осы  терминалдар,  жəне  ұялы  байланыс  жүйесінде 
абоненттер  арасында  2  с.  байланыс  орнатуға  қабілетті.  Ұялы 
байланыс  желісімен  спутникті  телефонды  үйлестіруді  қосымша 
құрылғы — S/M-карта қамтамасыз етеді. 
Спутникті навигаторлық жүйелері: 
■ 
Ұшыру  аппараттарын  қамтамасыз  ету,  түрлі    көлік  
құрылғыларды,  туристтік  топтарды  навигациялық  қамтамасыз 
етуге; 
■ 
Геодезиялық  жəне  геологиялық  іздеулер  кезінде  топографияда, 
гидрографияда  орналасқан  орындарды  анықтуға;  құтқару 
қызметтері,  жедел  көмек  қызметтері,  полиция  қызметтерін 
қамтамасыз етуге; 
■ 
Трасса,  жолдарды  төсеу  кезінде  координаталарды  анықтауға 
арналған. 
Әлемде екі навигациялық жүйелері бар, олар жер шарын жабуды 
толық  жəне  үздіксіз  қамтамасыз  етеді:  америкалық  GPS 
(Global 
Positioning  System
—  ғаламдық  жайғастыру  жүйесі)  жəне  отандық 
ГЛОНАСС  (ғаламдық  навигациялық  спутникті  жүйесі),  олардың 
құрылымы,  архитектурасы  мен  тапсырмалары  бір  біріне  жақын. 
GPS  жəне  ГЛОНАСС  шамамен  бір  уақытта  жобаланған  –  1980 
жылы. Жүйелер тек техникалық параметрлерімен жəне құрылмалыө 
орындалуымен ғана ерекшеленеді: 
■ 
ГЛОНАСС  спутниктері  үшін  таңдалған  еңкею    Ресей,    еуропа 
жəне  солтүстік  ендігі  аумағында  ең  шығыс  сипаттамаларымен 
қамтамасыз  етеді,  ал  GPS  жүйесі  —  АҚШ  жəне  оңтүстікке 
жақын ендіктегі аумақтарды қамтиды; 
■ 
GPS  жұмыс  аймағы  —  Жер  беті  мен  жер  айналасындағы 
кеңістіктің 3 000 км., ГЛОНАСС — 2 000 км биіктікке дейін; 
■ 
GPS  жəне  ГЛОНАСС  жүйелерінавигациялық  сигналдар  мен 
навигациялық хабарламалардағы құрылымы ерекше. 
GPS  жүйесін  пайдаланудың  басты  принципі  —  пайдаланушы 
навигациялық  спутникті  антеннадан  синхрондалған  сигналды 
қабылдаудың уақыты мен сəтін өлшеу жолымен орналасқан орнын 
анықтау. 
306 

NAVSTAR спутникті топтама жүйесі Жерді штатты режимде 
төрт спутникті ұстайтын, 20,2мың км шамасындағы биіктіктегі алты 
орбиталды жолақ бойынша айналады. 
Басында 
GPS  жоасы  əскери  мақсатта  жасалған  болатын, 
бірақ  қазіргі  уақытта  GPS  азаматтық  мақсатта  кеңінен  таралған. 
GPS-қабылдағыштарды  электроника  өндірушілерінің  көбі  ұсынған, 
оларды  мобильді  телефондарға,  смартфондарға,  қол  сағаттарына 
кіріктерді. Пайдаланушылар түрлі құрылғылар жəне бағдарламалық 
өнімдерді ұсынады, олар: 
■ 
электронды картада өзінің тұрған жерін көруге; 
■ 
жол  белгілері  мен  кептелістерді  ескерумен  маршрутты  жасауға 
мүмкіндік береді; 
■ 
катра  бойынша  нақты  үй  мен  көшелерді,  көрікті  жерлерді, 
дəмхана,  аурухана,  автозаправка  мен  инфрақұрылымның  басқа 
да объектілерін іздеуге мүмкіндік береді. 
ГЛОНАСС  жүйесі  штатты  құрамында  24  ҒА  орбиталды 
топтамасын құрайды. Олар Жер бетінің үш орбиталды жазықтықта 
19,4 км. биіктікте қозғалады. 
Еуробірлестіктің  навигациялық  жүйесі 
«Galileo»  2013  жылғы 
қаңтарда 
ұшырылған,  қытайлық  «БэйДоу»  (BD),  сондай-ақ 
жапондық «QZSS» жəне үнділік 
«IRNSS» да бар. 
Келесі  буынды  спутникті  таптамасы  2016  жылғы  шілденің 
соңында  ашылуға  бастады,  ол  аса  жедел  жəне  рұқсатты  ғаламдық 
кеңжолақты қызмет көрсету мен құрылғыларға деректерді таратуды 
ұсыну  үшін  əзірленген  Iridium  Next  жүйесін  қамтамасыз  етуге 
арналған. 
Globalstar
от 
Iridium 
аса  принципті  ерекшелігі 
спутник  — 
спутник  байланыс  линиясы  жұмысы  тоқтағанға  құралған. 
Iridium 
жүйесінде  спутник  абоненттен  қабылдаған  сигнал  шақырылған 
абонентке  жақын  орналасқан  станцияның  түйіндесуіне  көршілес 
спутник  арқылы  ретрансляцияланады.  Globalstar  жүйесінде 
абонентті  шақыру  жалпы  рұқсаттағы  жерүсті  линиялары  арқылы 
шақыруды  коммутациялайтын  жерүсті  стансаның  жақын  түйінде 
ретрансляцияланады.  ҒА  жеңілдету  ғарыш  сегментінің  құнын 
едəуір  төмендеуге  алып  келді,  бірақ  жерүсті  компонент  жүйелері 
үшін қинға соқты. 
«Сигнал»  спутникті  байланысының  төменорбиталы  жүйесі 
Халықаралық  ғарыштық  байланыс  концернымен  əзірленген.  Ол 
шынайы  уақыт  масштабында  жылжымалы абоненттердің  арасында 
ақпаратты  тəулік  бойында  алмасуды  үздіксіз  қамтамасыз  етуге 
арналған. 
 
 
 
 
307