Бағдарламасы мұҒалімге арналғАН

64
зерттеулеріне арналған жаңа сала]. American Psychologist, 34, 906–911.
Flavell, J.H., Green, F.L. & Flavell, E.R., (1995). Young children’s knowledge about thinking. Mono-
graphs of the Society for Research in Child Development. [Ерте жастағы балалардың ойлау 
туралы білімдері. Бала дамуы саласындағы зерттеу қоғамының монографиясы]. 60 (1, Se-
rial No. 243).
Fodor, J., (1992). A theory of the child’s theory of mind. [Сананың балалық моделінің теориясы]. 
Cognition, 44, 283–296.
Frith, U., Happe, F. & Siddons, F., (1994). Autism and theory of mind in everyday life. [Аутизм және 
күнделікті өмірдегі сана моделі]. Social Development, 3, 108–124.
Gentner, D. & Holyoak, K.J., (1997). Reasoning and learning by analogy: Introduction. [Ұқсастық 
бойынша пайымдау және оқыту: Кіріспе]. American Psychologist, 52, 32–34.
Goswami, U. & Brown, A.L., (1989). Melting chocolate and melting snowmen: Analogical reason-
ing and causal relations. [Шоколад пен аққаланың еруі: ұқсастық бойынша ой жүгірту және 
себеп-салдар байланысы]. Cognition, 35, 69–95.
Goswami, U. & Brown, A.L., (1990). Higher-order structure and relational reasoning: Contrasting 
analogical and thematic relations. [Жоғары тәртіптегі құрылым және релятивтік пайымдау: 
ұқсастық  бойынша  пайымдаудың  тақырыптық  байланыстан  айырмашылығы]  Cognition, 
36, 207–226.
Guilford, J.P., (1956). The structure of intellect. [Зият құрылымы] Psychological Bulletin, 53, 267–
293.
Hagen, J.W. & Hale, G.A., (1973). The development of attention in children. [Балаларда зейінді 
дамыту]. Paper presented at the Minnesota Symposia on Child Psychology (University of Min-
nesota, Minneapolis, October, 1972).
Inhelder, B. & Piaget, J., (1958). The Growth of Logical Thinking from Childhood to Adolescence. 
[Логикалық ойлаудың өсуі: сәбилік кезден жасөспірімдік жасқа дейін]. Basic Books, New 
York, NY.
James, W., (1890). The Principles of Psychology. Classics in the History of Psychology. [Психология 
қағидаттары. Психология тарихындағы классика].
Kohlberg,  L.  (1963).  “Heinz  Steals  the  Drug.”  [Ганстың  дәрі  ұрлауы].  Retrieved  on  5/28/2009 
fromhttp://www1.appstate.edu/~kms/classes/psy2664/Heinz.htm.
Kohlberg, L. (1963). The development of children’s orientations toward a moral order: I. Sequence 
in  the  development  of  moral  thought  [Балаларды  моральдік  тәртіпке  бағыттауды  дамыту: 
моральдік ойларды дамытудың І сериясы]. Vita Humana, 6, 11–33.
Kohlberg, L., (1981). Essays on Moral Development. [Өнегелілік дамудағы зерттеу]. Vol. I: The 
Philosophy of Moral Development. San Francisco, CA: Harper & Row.
Leslie, A.M., (1987). Pretence and representation: the origins of «theory of mind». [Жасандылық 
және модельдеу: «сана моделінің» көздері]. Psychological Review, 94, 412–426.
Piaget,  J.,  (1977).  The  Role  of  Action  in  the  Development  of  Thinking.  [Ойлауды  дамытудағы 
қызметтің рөлі]. In W.F. Overton & J.M Gallagher (Eds.), Advances in Research and Theory. 
New York: Plenum Press.
Richland, L.E., Morrison, R.G. & Holyoak, K.J., (2006). Children’s development of analogical rea-
soning: insights from scene analogy problems. [Балаларда ұқсастық бойынша ой жүгіртуді 
дамыту: ұқсастық бойынша ойлау проблемасын түсіну]. Journal of Experimental Child Psy-
chology, 94, 249–271.
Rogers, C.R., (1983). Freedom to Learn for the 80s. [80-жылғыларға арналған ойлау бостандығы]. 
Columbus, OH: Merrill.
Sternberg, R.J., (1983). Criteria for intellectual skills training. [Зияткерлік қабілеттерді дамыту 
өлшемдері]. Educational Researcher, 12, 6–12.
Tennant, M., (1997). Psychology and Adult Learning. [Психология және ересектерді оқыту]. Lon-
don: Routledge.

65
Tulving, E., (1985). How many memory systems are there? [Неше жады жүйесі бар?] American 
Psychologist, 40, 385–398.
Vygotsky, L., (1962). Thought and Language. [Ойлау және сөйлеу]. Cambridge, MA. MIT Press.
Wallach, M.A., (1970). Creativity. In Carmichael’s Manual of Child Psychology. [Шығармашылық. 
Бала психологиясы жөніндегі нұсқаулықта]. Vol 1, edited by P.H. Mussen. New York: Wiley.
Wimmer, H. & Perner, J., (1983). Beliefs about beliefs: representation and constraining function of 
wrong beliefs in young children’s understanding of deception. [Сенім туралы көзқарас: кіші 
жастағы балалардың қате көзқарасын түсіндіруде жалған көзқарасты ұстау қызметі]. Cog-
nition, 13, 41–68.

66
ТАЛАНТТЫ ЖӘНЕ ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ
Барлық мұғалімдер балаларға білім беруде барынша жоғары жетістіктерге қол жеткізу үшiн 
қолайлы орта жасауға тырысады. Дарынды және талантты балаларға қатысты бұл - ойлауды, 
талқылауды және мұқият жоспарлауды талап ететiн едәуір күрделі мәселе. Әртүрлi теориялар 
мен стратегиялар балаларды оқытудың мазмұнын анықтау үшін тиісті бағдарлама шеңберiнде 
қолданылады. Тәжiрибеге жасалған талдау оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруда 
мектеп  бүкіл  оқушылар  үшін  мектеп  стандартын  күрделендіре  отырып,  бастауыш  буын 
деңгейінде «жалпымектептік саясатты» және орта буын деңгейінде «кеңейтілген» мектеп 
тәсілін құрған жағдайда анағұрлым жоғары нәтижелерге қол жеткізе алатынын көрсетті. Та-
лантты немесе қабілетті үнемі айқындай отырып бастауыш мектептердiң мұғалiмдерi 
өздерін «дарынды бақылаушылар» ретiнде көрсетуге тиіс» (Eyre and Lowe, 2002).
Мұғалiм оқушының талантты немесе дарынды екенін қалай анықтайды?
Бұл ұғымның мазмұндық жағы әртүрлі болуы мүмкін. Балалар бiр ғана пәннен емес бірнеше 
академиялық пәндерден олардан күткеннен жоғары деңгей көрсетуі мүмкін: мәселен, әртістік, 
спорттық, музыкалық және басқа таланттарымен танылуы ықтимал. Сонымен қатар олар бiр 
салада дарынды болса, басқа салада қиындыққа тап болуы мүмкін; олар дамудың бiр кезеңінде 
өте қабiлеттi болса, келесі кезеңдерде қабiлеттерiн танытпауы мүмкін. Бұл дарындылық пен 
қабiлеттiлiктерді мұғалiмдер, ата-аналар, топтың басқа мүшелерi немесе балалардың өздері 
айқындай алады. Балалардың қабiлеттiлiктерiн, біліктілігін, әлеуетті мүмкіндіктерін көрсету 
үшiн оларға жағдай туғызу қажет және де бұл олардың ерте жасында олар үшін өте қиынға 
соғуы мүмкін.
Британдық  оқыту  және  оқу  академиясы  талантты  және  дарынды  балаларды  дамыту 
тәжірибесінен алынған жағымды мысалдарды көрсететін көптеген кейс-стади әзірледі. Олар 
балалардың  осы  санатымен  жұмыстың  тиімді  әдістерін  мойындау  жөніндегі  дебаттардың 
маңызды аспектілерін көрсететін мысал ретінде осы тарауды пайдаланатын болады.
Британдық оқыту және оқу академиясының «Талантты және дарынды балаларды анықтау» 
жөніндегі  кейс-стадиі  сыныптардың  әрқайсысында  талантты  және  дарынды  балаларды 
анықтау жөніндегі әртүрлі әдістерді қолданып, олардың 1-тобының балаларымен (4–7 жас ша-
масында) жүргізілген үш жобаны суреттейдi:
1) бірінші зерттеуде мұғалімдер есту қабілеті нашар және ағылшын тілі ана тілі емес ба-
лалар  үшін  кеңейтілген,  тапсырмалары  танымдық  сипаттағы  мектепішілік  бағдарлама  жа-
сады.  Шектеулі  вербалды  қарым-қатынасты  қолдана  отырып,  осы  тапсырмалар  қабілеттің 
жоғарғы  деңгейін  көрсетті.  Бір  тапсырмада  қарапайым  вербалды  қарым-қатынас  пен  дене 
қимылын қолдана отырып, олар судың ағысын көрсетті, ал екіншісінде өздеріне және аюға 
жеткілікті кең үй жасау үшін суретті нұсқауларды пайдаланды; ал үшінші тапсырмада олар 
әнді тыңдаған соң жауабын жазу үшін әртістік қасиеттерін пайдаланды. Соңында олар жыл-
дам сөйлей алмаса да, жоғары деңгейдегі сенімділіктерін, зейінмен тыңдай алатынын және 
тұрақты қызығушылықтары ұзаққа созылатынын көрсеткен дарынды және талантты балалар 
екендігі анықталды.
2) екінші жобада балалардың қуанышын және сыныптың сауалнамасына қатысуға дайын 
екендігін бағалау үшін «бірегей» және «үлгерімі нашар» дарынды және талантты оқушылардың 
тұрмыстық ахуалын бағалайтын тест пайдаланылды. Алған деректер бойынша бір үлгермей 
қалған  талантты  оқушының  табысы  мен  қызығушылығы  төмен  болғандығын,  бірақ  со-
нымен  қатар  оның  әртүрлі  нақты  іс-әрекеттерді  орындауға  қабілетті  және  оң  көзқараспен 
қарайтындығын көрсетті. Мұғалімдер осы ақпаратты оның білімділік мүмкіндігін өзгерту үшін 
пайдаланды және бұл оның сыныптағы пәндерге қызығушылығын, өз ортасына құштарлығын