Негіздері оқу құралы Қостанай, 2017 1

5 

 

пасы   емес,   өндіріс   болып   табылатыны    дәлелденген.   Шынайы   байлық   -

    ақша   емес,   тауар.  Ол   идея   алғашқы    рет   физиократтар   (физио-табиғат,   кратос-

билік)  

еңбектерінде   

пайда  

болды.  

Осы  

мектептің  

басты  

тұлғасы 

– 

Франсуа  Кене.  Ол   ұлттық  байлықтың  қайнар  көзі  ауыл  шаруашылығы  еңбегі  деп  ес

ептетеді.  

Кейінен 

бұл 

сұрақтар   

Уильям  

Петти,  

Давид 

Рикардо,   Адам   Смит    еңбектерінде   қарастырылады.   Олар   ұлттық   байлық   тек 

ауыл  шаруашылығы ғана  емес,   барлық  өндіріс саласындағы еңбектен  көрінетінін айғақ 

етті. 

    Марксизмнің  

негізін  

салушы 

– 

Карл  Маркс.  Оның  ашқан   басты  жаңалығы:  қоғамдық   экономикалық  формация  кап

итализмнің  даму  өаңдылығы,  социализмнің   жаңа  жүйе  ретінде  пайда  болып  тауарға 

 

сіңген  еңбек,  қосымша  құн  туралы  ілімді  қалыптастырды.  Марженализм  (шекті)  экон

омикалық    категорияны   зерттеу   үшін    шекті   соманы    пайдаланды.   Бұл   бағыт    XIX 

ғасырдың   70-жылдарында   дүниеге  келді.   Марженалистерн   ғылымының     мақсаты  – 

шектеулі  

ресурсты   

бөлудің 

тиімді  

әдістері  

мен 

шаруашылықты  ұтымды  жүргізу  әдістерін  іздестіруде  деп  таныды. 

    Еңбек  бөлінісі  мен   маманданудың   пайда  болып,  дамуымен  материалдық  игілік  өн

дірушілер   

бір-

біріне  тәуелділікке  түседі.  Еңбек  бөлінісінің  дамуы   жоғарылаған  сайын,  олардың   ар

асындағы   тәуелділік   те    күшейе   түседі.   Олардың  әрекеттерін  үйлестіру     қажеттігі 

артады.  

Тауар 

өндірушілердің   

қызметтерін 

үйлестіру 

әдістерінің   жиынтығы   экономикалық  жүйені  құрайды.  Экономикалық  жүйе  қарастыр

ылып   отырған   қоғамда  қалыптасқан   шаруашылық  тетіктерін,  заңдарды,  экономикал

ық  институттарды,  меншіктік  қатынастарды  біріктіреді. 

Экономикалық  

жүйе  

өзінің  

басты  

мақсаты  

ретінде 

– 

қандай   тауар   өндіріп,   қызметтің   қай   түрін    көрсету   керектігін;   қандай 

технологияны                 

пайдаланып,   қалай   өндіруді;  кім  үшін  өндіріп,  кімге   қызмет  көрсету  қажет  деген   

мәселелерді   шешеді.  Бұл  мәселелерді   шешу  әдістеріне  байланысты    экономикалық   

жүйелер:  дәстүрлі,   командалық   және  нарықтық  болып  үш  түрге  жіктеледі.  Дәстүрлі 

экономикалық  жүйеде  өндіру,  бөлу  және  тұтыну  қалыптасқан  дәстүрлер  мен  ғұрыпта

рға  

негізделеді.  

Әміршіл 

- 

әкімшілік   экономикалық   жүйе  бұл   мәселелерді  директивалық  әдістермен,  яғни  жоға

рыдан   түсіріліп   жататын  бұйрықтармен  шешеді.  Ал   нарықтық  экономикалық  жүйед

е   шаруашылықтың   бағдары  тауар   өндірушілер  мен   қызмет  көрсетушілер   арасында

ғы  бәсекеге  құрылады  

Экономика  екі  іргелі  экономикалық  аксиомаға  негізделеді:  шексіз  мұқтаждықтар   мен 

шектеулі  ресурстар.  Мұқтаждықтар  –  бұл  адамдардың  белгілі  бір  пайдалылығы 

игіліктерді 

иелену 

мен 

пайдалануға 

деген 

ынталылығы. 

Мұқтаждықтарды 

қанағаттандыратын   құралдар  игіліктер  болып  табылады.    Бір  игіліктер  шектеусіз 

мөлшерде  болады,  ал  екіншісі  –  шектеулі.  Соңғылары  экономикалық  игіліктер  деп 

аталады. 

       

 

 

1.2  Экономиканың ғылыми зерттеу әдістері. 

 

Басқа  ғылымдар  сияқты,  экономикалық  теория  зерттеу  процесінде  түрлі 

әдістерменқұралдарды қолданады.  

        Әдіс – таным тәсілі. әдістер жалпы және жеке  болады. Жалпы әдістерге – абстракция 

әдісі, синтез,  индукция,  дедукция,  экономикалық  математикалық  ,  эксперименттік,    т.б.; 

жеке  әдістерге  –  экономикалық-математикалық  модельдеу,   экстраполяция,  баланстық, 

6 

 

функцияоналдық  т.с.с.  әдістер  жатады.  Экономистің  негізгі  құралы  теория  мен  байқау 

болып табылады.   

Ғылыми  абстракция-  зерттелетін  құбылысты  кездейсоқ  ,  дара  құбылыстардан 

оқшаулап,оның  негізгі  қасиетін,мәнін  ашу.Осылай  болған  жағдайда  ғана    объектіні  

мүмкіндігінше  жан-жақты қамтуға,оның заңдарын белгілеуге , оларға матермалдық нысан  

беруге болады.Мысалы,баға қозғалысын алсақ,бір қарағанда ол түсініксіз,шегі жоқ,шым-

шытырқ процесс тәрізді,бірақта баға динамикасын нақтылы факторлар белгілейді:сұраныс 

пен ұсыныс,сондай-ақ өндіріс және тасымал шығындары т.б. белгілейді. 

Синтез(жинақтау)-  зерттелетін  құбылыстардың  жеке  элементтерін  біріктіріп  , 

біртұтас құбылыс ретінде зерттеу. 

Индукция-жеке фактілерден жалпы қорытынды шығаруға негізделген тану әдісі. 

Дедукция-жалпы фактіні жеке фактілерге бөліп қарастыру. 

Экономикалық 

математикалық 

әдіс- 

экономикалық 

көрсеткіштерді 

есептеу,анықтау  үшін,  матемитикалық  ақпараттарды,байланыстарды  қолданатын  зерттеу 

әдісі. 

Эксперементтік  әдіс-  табиғи  және  жасанды  жағдайларды  модельдеу  арқылы 

зерттеу. 

     Экономикада  жиі  қолданылатын  жорамал  –  ceteris  paribus  –  басқаның  тұрақтылығы 

жағдайындағы  тек  қана  айнымалы   шаманың  өзгеруін   анықтайтын  алғышарт.  Олардың 

пайдаланылу себебі: жораламал әлемді түсіну болжамын оңайлатады.  

     Экономистер  фактілерді  зерделеп,   болжамдар  ұсынғанда  жалпылама  қорытында 

жасап,  экономикалық  әрекеттерге  негіз  болатын  қағидаларды  ашады.  Түрлі  құбылыстар 

мен  беталыстардың  дамуын  анықтау  экономикадағы  жағымды  бағдарға  жатады.  Ал 

экономиканың  тиімділігі  жөнінде  сөз  болғанда,  онда  мұны  нормативті  экономикалық 

ғылым деп білеміз.  

     Экономика  әрқашан  экономикалық саясатты қалыптастыру үшін пайдаланылады.    

     Экономикалық  саясат  –  мемлекеттің  экономикалық  мәселелерді  шешудегі  және  оның 

механизмдерін  әрекетке  келтірудегі  қызметі.  Экономикалық  теорияның  зерттелуі  мен 

қорытындылары  жүргізіліп  жатқан  экономикалық  саясатты  жүзеге  асыру,  стратегиялық 

экономикалық  болжаулар   жасауда  түрлі  бағдарлама  құру  үшін  қажет.   Экономикалық 

саясат  міндеттерін жүзеге асыру өз кезегінде экономикалық жүйені өзгертіп  жетілдіреді, 

ал  бұл  экономикалық  теорияның  дамуына  жаңа  ғылыми  білімнің  қалыптасуына  әсер 

етеді.   

 

1.3 Қоғамды экономикалық ұйымдастырудың негізгі проблемалары  

 

Осы  заманға  сәйкес  нарықтық  экономиканы  ұйымдастыру  барысында  мемлекет 

қызметіне  өте  қажетті  көңіл  бөлінеді,  ол  мемлекеттік  шығындардың  өсуімен,  коғамның 

экономикалық өмірін мемлекеттің тікелей реттеуінің елеулі кеңейіп отырғанымен көрініс 

тауып  отыр.  Өндіріс  құралдарын  қоғамдастыру  процесінің  тереңдеуімен  мемлекеттің 

экономиканы реттеу жұмыстарына араласу қажеттілігі туындайды. Сондықтан, мемлекет 

ел  экономикасын  басқару  атқарымын  орындаушы  ұйымға  айналады.  Мемлекеттің 

экономикалық ролі оның шаруашылық-ұйымдық қызметінде іске асады: 

    -     кеңейтілген ұдайы өндіріс процесін реттеуде; 

    -  материалдық  өндірістің,  күрделі  салымдардың  және  тауар  айналымының, 

стратегиялық және индикативтік жоспарлаудың көлемі мен құрылымын болжауда; 

    - экономика салаларының даму бағыттарын және өсу қарқындарын реттеуде, өндірістік 

тапсырмалар мен шарттарды орындауды ұйымдастыруда; 

    - ұлттық табысты мемлекеттік бюджет арқылы бөлуде, қайта бөлуде және пайдалануда; 

    -  елдің  халықаралық  экономикалық  ынтымақтастыққа  қатынасуын  қамтамасыз  етуде, 

соның ішінде экономикалық бірігу процестерінде; 

    - сыртқы сауда мен валюталық қатынастарын реттеуде, кеден бажын реттеуде;