46
Кәсіпорын пайдасын үлестіру және қалыптастыру
Тауарлы өнімді сатудан түскен
пайда (жұмыс, қызмет)
+
Басқадай
өткізуден
алынған пайда
+
Өткізуден тыс
пайдалар, зияндар
Баланстық
(жалпы
пайда)
Пайдаға салынатын негізгі салықты
есептемегендегі шығарылып тасталатын табыс
Жеңілдік
есебімен
пайдаға
салынатын
салық
*
Мөлшерлеме,%
=
Пайдаға салынатын
салықтың сомасы
Баланстық пайда
-
Салықтар және басқа да міндетті төлемдер
Қорлану
Таза пайда
Тұтыну
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда
дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны
өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанды, пайда- бұл
өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің
нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның
жұмсалған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі-
қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан
келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да,
сатқанда бұйым тек жұмсалған шығындығана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе,
кәсіпорынға бұйым шығарудың кажеті не ?
Шынында да , кәсіпорынның мөлшері неге байланысты? Егер белгілі бір кезеңде ұжым
қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын жақсартып, ассортиментін
кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі.
Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін арттыды деген сөз.
Қосылған
құн
салығын
және
акциздерді
есептемегендегі қолданылып жүрген баға есебінде
сатудан түскен ақшалай түсімдер (жұмыс, қызмет)
-
Өнімнің өзіндік құны
47
Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді. Жалпы баланстық пайда мынадан
құралады.
тауарлы өнімдерді сатудан түскен пайда;
тауарлы өнімнің құрылымына жатпатын басқа өнімдерден және қызмет көрсетуден
түскен пайда немесе зиян;
сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен пайда немесе зияндар.
Оған жататындар: айыппұл, сыйлықтар және т.б.
Есептеулік пайда- бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік қорларды және
банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін жалпы баланстық пайда.
Пайда жоспарлы бағалар мен келісім шарттар, салыстырмалы және қазіргі қолданып
жүрген бағалар негізінде жасалады. Пайда көлемін анықтау тікелей есептеу әдісімен
анықтау- өнімнің әрбір жеке түрлерін көтерме бағамен есептегендегі сатудан түсетін
ақшалай түсім және оның өзіндік құнының арасындағы айырмасы болып табылады.
Пайда белгілі бір нысандарды орындайды.
Біріншіден, кәсіпорынқызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімділікті
сипаттайды.
Екіншіден, пайда ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны , ол бір жолғы
қаржы нәтижесі және кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементтері болып
табылады.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден- бір көзі. Ол
бюджетке салық түріндетүседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу
тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін шығындарды
азайтуға бағыт көрсетеді.
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық пайданың
жиынтық деңгейі- кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың негізгі жиынтық
элементтері болатындар:
өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет атқарудан түсетін пайда;
негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан түскен
пайда;
өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты: өнім бағасы және оны өндіруге
кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы- сұраныс пен ұсыныстың өзара іс- қимылының
нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерінен өнім
бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша
болуы мүмкін емес, ол авматты түрде теңеседі.
Пайданың түрлері және оны есептеудің әдісі
Жалпы пайда=жалпы табыс- өндіріс шығындары
Экономикалық пайда =жалпы табыс- барлық ресурстардың экономикалық шығындары
Бухгалтерлік пайда =жалпы табыс- оның шығындары
Таза экономикалық пайда=бухгалтерлік пайда- өндірістің анық шығындары
Таза пайда =жалпы пайда – салықтар, міндетті төлемдер
Қалыпты пайда=капиталға нормативті қайтарым – кәсіпкерлік табыстың мөлшері
Шаруашылық пайдасы=қалыпты пайда- экономикалық пайда
Шекті пайда =шекті табыс- шекті шығындар
