міндеттемелер де тоқтатылады, яғни, құқықтық қатынастар
тəмамдалады;
ə) еңбек қатынастары – бұл нəтижесінде жұмыс беруші еңбек
өнімін, ал қызметкер еңбек шартының жағдайларына қарай белгілі
бір ақы алатын ақылы қатынастар;
б) еңбек қатынастары ерік білдірудің белгісі болып табылады,
яғни, еңбек жəне еңбек қатынастары мəжбүрлі түрде жүзеге
асырылмайды, ал қызметкер мен жұмыс беруші өз қалаулары
бойынша серіктерді, еңбек жағдайын жəне т.б. таңдай алады.
Еңбекті таңдау кезіндегі ерік білдіруге дəлел ретінде қызметкердің
жұмысқа тұрардағы өтінішті өз қолымен толтыратынын жəне
жұмыс берушінің осы өтінішке қол қоя отырып, қызметкерді
қызметке алу туралы еркін білдіруін келтіруге болады;
в) қызметкердің еңбек тəртібіне бағына отырып еңбек
ұжымына қосылуын білдіреді. Бұл дегеніміз, еңбек белгілі бір
ішкі еңбек тəртібі жағдайында жүргізіледі. Ішкі еңбек тəртібінің
ережелерінде еңбек ұжымы мүшелерінің бірлескен қызметінің
жағдайлары жəне тəртібі белгіленеді. Ішкі еңбек тəртібінің өзіне
тəн элементі болып қызметкердің еңбек қызметі үрдісінде жұмыс
берушінің, тікелей басшылықтың өкіміне бағынуы табылады. Бұл
элемент еңбекпен байланысты өзге қоғамдық қатынастарда көрініс
таппайды. Бұл кезде орындаушы еңбек режиміне бағынуға емес,
өнімді уақтылы жəне сапалы дайындауға міндетті. Мысалы, қысқа
мерзімді жалдау шарты бойынша адвокат, аспаз немесе
құрылысшы жұмысқа тартылған кезде жұмысты орындаушының
өзі немесе оның бригадасы істей ме, олар жұмыс уақытында əлде
түнде жұмыс істей ме жəне осы сияқты жағдайлар жұмыс беруші
үшін аса маңызды емес, оны толғандыратын басты мəселе –
жұмыстың уақтылы жəне сапалы орындалуы;
г) еңбек қатынастары ерекше заңды фактпен – еңбек
шартымен, келісіммен, лауазымға сайлау туралы актімен
байланысты;
д) мамандығына, біліктілігіне, лауазымына қарай жұмысқа
тікелей қатысудың қажеттігімен байланысты;
е) жұмысқа іс жүзінде қабылданған кезден басталады. Еңбек
құқығы қатынастарында жұмысқа қабылдау бұйрықпен рəсімделеді
жəне қызметкерді кəсіпорынның штатына тұрақты, уақытша
немесе маусымдық жұмысқа алумен жүзеге асырылады. Еңбекпен
байланысты өзге де қатынастарда жұмысты орындаушы штатқа
алынбайды. Мұндай жағдайда тапсырыс беруші үшін еңбек
үрдісіне қарағанда еңбектің нəтижесі маңыздырақ болады;
ж) қызметкерге оны жұмыстан босату жөнінде бұйрық
жарияланған жəне оның қолына еңбек кітапшасы берілген кезде
тоқтатылады.
2. Еңбек құқығы еңбек қатынастарымен қатар осы
қатынастардан туындайтын жəне олармен тығыз байланысты
қатынастарды да реттейді. Олар:
1.
еңбек
ұжымының
жұмыс
беруші
жəне
оның
басшылығымен
арасындағы
еңбек-əлеуметтік
сауалдар
бойынша қатынастары. Олар негізінен өндірісті ұйымдастыру
жəне ұжымды басқарумен байланысты, сонымен қатар, нақты
ұйымдағы еңбек жағдайына, қызметкерлерге жағдай жасаудың
материалдық-тұрмыстық жəне мəдени нысандарын жақсартуға,
ұйымның қорын ұтымды пайдалануға, еңбекті нормалауға жəне
қызметкерлердің ұжымдық жəне жеке мүдделерін көздейтін өзгеде
мəселелерге байланысты болады. Бұл еңбек қатынастары жеке
жəне ұжымдық еңбек шарттарының негізінде туындайды. Осы
шараттар тараптардың арасында белгілі бір еңбек қызметін жүзеге
асыруға қатысты өзара міндеттемелерінің туындауына да негіз
болып табылады. Бұл қатынастар еңбек құқығының басты пəні –
еңбек қатынастарына қатысты қызметтік рөлді атқарады жəне
еңбек қатынастарын ұйымдастыруға, оларды нақты бір қоғамдық
еңбек кооперациясының шеңберінде басқаруға бағытталған;
2. кəсіподақ органының қызметкерлердің мүдделерін қорғау,
еңбекке ақы төлеу жəне əлеуметтік кепілдіктер мəселелері
бойынша
жұмыс
беруші
жəне
оның
басшылығымен
арасындағы қатынастары;
3. азаматтарды жұмысқа орналастыруға жəне жұмыс іздеп
жүрген азаматтарды жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге
қатысты қатынастар. Бұл қатынастар азаматтардың өздерінің
қабілетіне жəне кəсіби дайындығына сай жұмыс табу мақсатында,
жеке мүдделері мен қоғамдық қажеттіктерді ескере отырып,
мемлекеттік органдарға жүгінуімен қатысты туындайды. Қазақстан
Республикасында жұмысқа орналастыру жөніндегі органдар
жүйесінің болуы азаматтардың еңбекке қатысты конституциялық
құқығын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Əсіресе, азаматтар
жұмыссыз қалған жағдайда жұмыс іздеуге немесе өздерінің жаңа
мамандығы бойынша кəсіби дайындықтан өтуге қатысты
қиындықтарға ұшыраған кезде олардың рөлі ерекше. Тəжірибе
көрсетіп отырғандай, жұмыс іздеуге қатысты жəрдемді көп
жағдайда əйелдер, оқу мекемелерін жаңадан тəмамдаған жастар,
жұмыстан қысқартылған қызметкерлер қажет етеді. Жалпы алғанда
жұмысқа орналасуға қатысты қатынастар еңбек қатынастарының
алдында жүреді. Бұл ретте жұмысқа орналастыру жөніндегі
органдар кадрларды қажет ететін ұйымдар мен белгілі бір
мамандық, біліктілік, лауазым бойынша жұмысқа орналасуды
қалайтын азаматтардың арасында делдалдық функцияларды
атқарады. Ең басты міндетті – жұмысқа орналастыруды – шешу
үшін халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік қызмет
органдары аумақтардағы жəне нақты ұйымдардағы бос жұмыс
орындары мен қызмет туралы мəліметтер жинағына ие болады;
4. қадағалау жəне бақылау органдарының жұмыс берушімен
еңбек заңдарын жəне еңбекті қорғауды сақтау мəселесіне
қатысты қатынастары. Бұл қатынастар құзыретті органдардың
ұйымдарда еңбекті қорғау жөніндегі заңшығарушылық жəне өзге
де нормативтік актілердің жəне еңбек туралы заңдардың,
қауіпсіздік техникасының жəне еңбектің өзге де қауіпсіз
жағдайларының сақталуына қадағалау жасау қызметі барысында
туындайды. Мысалы, мұндай органдардың қатарынан санитарлық
эпидемиологиялық қызметті, өрт инспекциясын жəне т.б. атауға
болады. Еңбек заңдарының сақталуына жалпы қадағалауды
прокуратура органдары жүзеге асырады. Еңбекті қорғауға жəне
еңбек заңдарының сақталуына қадағалауды жүзеге асыру
процесінде бұл органдар ұйымдармен, кəсіпорындармен құқықтық
қатынастарға түседі. Бұл қатынастар өз бетімен пайда бола
бермейді, олар еңбекті қорғау жəне қызметкерлердің құқықтарын
қорғау қажеттігіне байланысты туындайды. Сондықтан, аталған
қорғаушылық қатынастар қосымша санатқа жатады. Алайда, бұл
қатынастар кəсіпорынның жұмысы басталмай тұрып та туындауы
мүмкін (мысалы, ұйымды ұйымдастыру жəне қайта өңдеу
кезеңінде еңбекті қорғауға алдын ала қадағалау жасау);
5. өндірісте кадрларды дайындау немесе біліктілікті
көтеруге қатысты қатынастар.
Бұл қатынастар азаматтардың жеке, бригадалық немесе курстық
білім алу кезінде жұмыс мамандықтарын алуымен қатысты
туындайды. Əдетте мұндай білім алмастан бұрын олар дербес
жұмыс істеумен айналысады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
