91
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
тырушылық, ақпарат, білім беру, мəдениет салаларындағы шаралардың
жиынтығынан тұрады (қар. Оралман, Репатриант).
Мемлекеттік Е.– мемлекеттің ішкі жəне сыртқы саясатты анықтау мен
атқарудағы тұтастығы, ұлықтылығы, дербестігі мен тəуелсіздігі.
Е. халықтық егемендіктен, яғни халық қалауымен пайда болады; осыған
орай мемлекеттік биліктің өзіне тəн құралдары аясындағы барлық тармағы,
əрбір мемлекеттік қызметкер қатаң түрде белгілі бір ортақ мақсатқа (бар-
шаға ортақ) қол жеткізуге жұмыс істейді; елдің барлық аумағына жəне ха-
лықаралық қатынастарға, барлық азаматқа таралады; оған қандай да бір пар-
тия немесе басқа да қоғамдық бірлестік, əлде шетелдік мемлекет шешімімен
шектеу қойылмайды; ортақ келісім бойынша конституциялық рəсімдерді
сақтай отырып, кей мемлекеттік органдардың жекелеген құқықтық өкілет-
тіктері ұлттықтан жоғарғы институттар шешіміне берілуі мүмкін.
Ұлттық Е. 1) «ұлт» жəне «мемлекет» терминдерін бірдей деп қарауға
болатын болғандықтан, «мемлекеттік егемендік» «ұлттық мемлекет» деген
мағынада «егеменді мемлекет» дегенмен тең қолданыла алады; 2) дербес
мемлекет құру жолымен немесе ұлттық-территориялық əлде ұлттық-мəдени
автономия құру арқылы ұлттың (этностың) өзін-өзі саяси билеуі. Ұлттық
мемлекет бір ұлттың өзін-өзі саяси басқаруының тарихи түрі болып табы-
лады. Көпұлтты мемлекет сол мемлекетті құраушы, Мемлекетке өз атауын
берген ұлттың сол аумақта тұратын жəне өз тағдырын байырғы ұлтпен əрі
Мемлекетпен (барлық этностардың ортақ қалауымен құрылған) байланыс-
тырған өзге ұлттардың (этностық топтардың) өзін-өзі билеуімен бірлесіп
өзін-өзі саяси билеудің түрі болып табылады. Осындай тəртіппен құрылған
Қазақстан Республикасының Мемлекеті мемлекетті құраушы қазақ ұлтының
мүдделерін елді мекендейтін өзге этностардың барлығының мүдделерімен
байланыстыруға жəне жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан қазақ ұлтының əлемдік қоғамдастық мойындаған жалғыз мем-
лекеттік кейпі болып табылады жəне сонысына қарай қазақтарды біріктіріп
нығайтудың, халық тарихын тереңдете жəне түгел қамти зерттеудің, қазақ
тілін, ұлт тұрмысы мен салт-дəстүрін, көрнекті мəдени мұрасын сақтаудың
жəне дамытудың тірегі болатын арнайы қызметін атқарып келеді; қазақтар-
дың тарихи Отанына оралуына жəрдемдесу саясатын қалыптастырып жүр-
гізіп келеді; шетелдердегі қазақ диаспораларына қажетті қолдау көрсетеді
т.б.
Қандай ұлтқа жататындығына қарамастан бүкіл азаматтарының өзін-
өзі билеуінің нəтижесіне айналған Қазақстан Республикасы сонымен қа-
тар ұлттық немесе діни белгілеріне қарай кемсітуге жол бермей, барлық
азаматтарының тең құқықтылығын, ұлттық-мəдени орталықтар мен ҚХА
арқылы этностық топтардың ерекше мүдделерінің орындалуын қамтама-
сыз етеді.
92
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Қазақ ұлтының мемлекет құрудағы біріншілік парызы мен орнын сақтай
отырып, Қазақстанда мемлекеттік бірдейлестік пен қазақстандық патриотизм-
нің маңызды тарихи міндеті, «біртұтас қазақстандық ұлт» қалыптастыру,
бірте-бірте жүзеге асып келе жатыр. Басқа да артықшылықтармен қатар осы
міндеттен мемлекеттік құрылыс атаулы үшін əмбебап сипат болып табыла-
тын «бір мемлекет – бір ұлт» ыңғайы да орын табады (қар. Мемлекеттілік,
Титулды этнос, Мемлекеттік тіл).
ОТАРСЫЗДАНДЫРУ (лат. colonia «қоныс», ор. деколонизация ағыл.
decolonization) – 1. Отар елдер мен халықтарға тəуелсіздік пен толық егемен-
дік беру. 2. Отар жəне тəуелді территорияларды еркін жəне тəуелсіз мемле-
кеттерге айналдыру.
Отарлық империяларды жою саясаты 1941 жылғы Атлант хартиясында жа-
рияланды. 1945 жылдан бастап БҰҰ құрылғаннан бері бұрын халқы отарлық
басқаруда болған 80-нен астам елдер əлемдік Ұйымының құрамына егеменді
еркін мемлекеттер ретінде кірді. Сонымен бірге, көптеген басқа да аумақтар
саяси бірлесудің немесе тəуелсіз мемлекеттермен бірігудің арқасында өзін-
өзі билеуге қол жеткізді. Осы тарихи өзгерістерде БҰҰ тəуелді халықтардың
армандарын орындауға жəне олардың тəуелсіздікке жетуін жылдамдатқан
мақсаттар мен нормаларды анықтауға жəрдемдесіп шешуші роль атқарды.
Үндістанның тəуелсіздік алуы (1947 жылы) жəне африкалық иеліктердің ба-
сым бөлігінің тəуелсіздік алуы (1960 жылы) отарлық жүйені құлатудағы ше-
шуші оқиғалар болды. Отарлық тəуелділіктен босаған елдер Үшінші дүние
елдері деген атауға ие болды.
Қазіргі кезде О. жөніндегі арнайы комитет өзін-өзі басқармайтын 16 ау-
мақтағы ахуалды зерттеуді жалғастырып жатыр, алған нəтижелерінің негізін-
де бұл комитет БҰҰ-ның Бас Ассамблеясына шара қабылдау үшін ұсыныстар
даярлауда. БҰҰ-ның О-ға күш салуына оның Жарғысындағы «халықтардың
тең құқықтығы мен өзін-өзі билеуі» ұстанымы, сонымен бірге Жарғыдағы
тəуелді халықтардың мүдделеріне арналған нақты үш тарау (XI, XII, XIII)
тірек болып отыр. 1960 жылдан бастап БҰҰ Бас Ассамблея қабылдаған «Отар
елдер мен халықтарға тəуелсіздік беру туралы декларациясын» (Отарсыздан-
дыру туралы декларация) басшылыққа алады. Бұл Декларацияда мүше мем-
лекеттер отарлықтан жылдам құтылу қажеттігін мəлімдеген.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 2011-2020 жылдарды отаршылдықты жоюдың
үшінші Халықаралық онжылдығы кезеңі деп жариялады (2011ж.).
- П -
ПАССИОНАРЛЫҚ (фр. passioner – əуестену, құмарлықты ояту, лаулату,
ор. пассионарность, ағыл. passionarity) – этногенез үдерісін түсіндіру үшін
Достарыңызбен бөлісу: |
