Жоба орындаушысы

186 
 
8.  Кінəлілік  сезімі.  Ар-ожданы  жоғары  балаларда  агрессия 
жиі  көрінеді,  өйткені  өздері  ренжіткендердің  алдында  ұялып, 
өзін кінəлі сезінеді. 
9.  Өзін-өзі  жаман  сезіну  жəне  шаршап-шалдығу.  Егерде 
баланың  ұйқысы  қанбаса  немесе  біреуге  ренжіген  болса,онда 
оның бойында агрессияны жиі байқауға болады.  
10.   Отбасылық  бағыт-бағдар.  Балалар  сіңіргіш  сияқты 
өздеріне  «бағыт-бағдарды»  сіңдіріп  алады.  Осы  себептен 
балалардың  бойындағы  агрессивті  фактілер,  мысалы,  нəсілдік 
мəселесіне байланысты, қобалжытады.  
11.   Балаға деген немқұрайдылық. 
Балалардың  мінез-құлқындағы  агрессивтіліктің  негізгі 
басты  себебі,  ол  бала  əлеміне  эмоционалды  немқұрайдылықпен 
қарау. 
Осы  себептен  балалар  ата-анаға,  өзіне,  тіпті  бүкіл  əлемге 
қарсы шығады.  
Агрессивті  мінез-құлық – бұл  баланың  жан  айқайы,  оның 
ішкі əлеміне деген назар аудартуы, себебі онда теріс эмоциялар 
өте  көп  жиналған.  Теріс  эмоцияларды  шығару  арқылы  ол  өз 
психологиялық күресуін көрсетеді.  
 
 
АГРЕССИВТІ БАЛАЛАРМЕН  
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ ҚҰРУ 
 
1.  Шектен тыс белсенді-агрессивті бала 
Тынымсыз балалардың тəртіпке бағынуы қиынырақ болады. 
Мұндай  балаларға  үйінде  барлығы  рұқсат  етілгендіктен,  басқа 
ортаға  түскенде  олардың  қалаулары  орындалмағандықтан 
агрессия көрсетеді.  
Сонымен  қатар,  ойын  жағдайларында  ережелерді  қолдана 
отырып, шектеу жүйесін құру керек.  
Балалар  өз  қателігін  мойындаған  кезде  оны  ынталандыра 
біліңіз.  
Оларға өз қателігін басқаға аудармауды үйретіңіз.  
Құрдастарын,  ересектерді  жəне  жалпы  өмірді  түсіну  дағ-
дысын үйретіңіз.  
 
51 
 
8.  Сізді сендіру оңай ма? 
    1 2 3 4  
9.  Сіз иланғыш адамсыз ба?  
    1 2 3 4  
10. Сіз күтуді ұнатпайсыз ба? 
    1 2 3 4  
 
 
Фрустрацияны өзіндік бағалау 
1.  Шешімі бар жағдайлардың өзі кейде маған шешілмейтін 
сияқты болып көрінеді.  
    1 2 3 4  
2.  Сəтсіздіктер  мені  қатты  қынжылтады,  менің  салым  
суға кетеді.  
    1 2 3 4  
3.  Үлкен  сəтсіздіктерде  мен  еш  себепсіз  өзімді  кінəлауға 
бейіммін.  
    1 2 3 4  
4.  Бақытсыздық  пен  сəтсіздіктер  мені  ештеңеге  үйрет- 
кен жоқ.  
    1 2 3 4  
5.  Мен  күрестен  жиі  бас  тартамын,  себебі  оны  нəтижесіз 
деп ойлаймын.  
    1 2 3 4  
6.  Мен өзімді қорғаусыз деп есептеймін.  
    1 2 3 4  
7.  Кейде менде түңілу жағдайы болады.  
    1 2 3 4 
8.  Қиындықтар  алдында  не  істерімді  білмей  жабырқап 
қаламын.  
    1 2 3 4  
9.  Қиын  жағдайларда  кейде  мен  өзімді  кішкентай  бала 
ретінде ұстаймын, өйткені маған жандары ашығанын қалаймын.  
    1 2 3 4  
10.   Өзімнің  мінезімнің  кемшіліктерін  түзету  мүмкін  емес 
деп есептеймін.  
   1 2 3 4  
 
 

52 
 
Агрессивтілікті өзіндік бағалау 
1.  Соңғы сөзді өзім айтамын.  
    1 2 3 4  
2.  Көбіне əңгімелесу барасында сөйлесіп отырған адамның 
сөзін бұзамын.  
    1 2 3 4  
3.  Мен тез ашуланамын.  
    1 2 3 4  
4.  Басқаларға сын айтқанды ұнатамын.  
    1 2 3 4  
5.  Басқаларға беделді адам боғым келеді.  
    1 2 3 4  
6.  Аз нəрсемен қанағаттанбаймын, көп нəрсеге ұмтыламын.  
    1 2 3 4  
7.  Ашуланғанда өзімді ұстауым қиын.  
    1 2 3 4  
8.  Бағынғаннан гөрі басқарғанды ұнатамын.  
    1 2 3 4  
9.  Менің ым-ишарам біршама дөрекілеу.  
    1 2 3 4  
10.   Мен кекшілмін.  
   1 2 3 4  
 
 
Ригидтілікті өзіндік бағалау 
1.  Маған əдеттерімді өзгерту қиын.  
     1 2 3 4  
2.  Зейінімді ауыстыру қиын.  
     1 2 3 4  
3.  Кез келген жаңа нəрсеге өте қауіптілікпен қараймын.  
    1 2 3 4  
4.  Мені сендіру қиын.  
    1 2 3 4  
5.  Кейде  мені  ойдан  шығарып  тастайтын  ойлар  келіп 
мазалайды. 
    1 2 3 4  
6.  Адамдарға бірден жақындасып кете алмаймын.  
    1 2 3 4  
 
185 
 
ата-ана  мен  баланың  арасындағы  жəне  ата-аналардың  өзара 
қатынасында  эмоционалды  байланыстың  болмағанының  сал-
дары. Егер да ата-аналарының арасында үнемі ұрыс-керіс болып 
тұрса,  онда  мұндай  отбасында  эмоционалды-психологиялық 
атмосфера  бала  үшін  нағыз  сынақ  болады.  Ата-аналар  ұрыс-
керісінде  баланы  өздеріне  құрал  ретінде  пайдаланса,  мұндай 
жағдай өте қауіпті болып табылады.  
4.  Бала  тұлғасын  сыйламау.  Егер  баланы  үнемі  сынап, 
намысына  тиетін  ескертулерді  жиі  жасаса,  онда  баланың 
бойында  өзінің  күшіне  жəне  өзіне  деген  сенімсіздік  пайда 
болып,  одан  терең  əрі  күрделі  «комплекс»  туындап,  бала  ашық 
түрде ашу ызасын көрсете бастайды.  
5.  Ата-аналар  тарапынан  шектен  тыс  өбектеу  немесе 
назар  аударудың  аз  болуы.  Егер  де  балаға  ата-аналар  шектен 
тыс  көңіл  аударып,  олардың  қалауларын  орындауға  тырысса, 
онда  ол  ерке  жəне  бұзық  болып  өседі.  Егер  де  ол  айтқан  сөзін 
орындата алмаса, агрессия көрініс алады.  
Ата-ананың  балаға  көңіл  бөлмеуі  немесе  қолдарының  бос 
болмауы  агрессияның  себебі  ретінде  қарастырылады,  мысалы, 
«байқамай  қалғаннан,  ұрысқаны  жақсы  болар  еді».  Егер  де  біз 
баланың  қиналысына  жəне  күйзелуіне  көңіл  аудармасақ,  онда 
балада ересектер оны түсінбейді жəне оған көмек көрсете алмай-
ды деген көзқарас туындайды, осы себептен балада жалғыздық, 
дəрменсіздік,  қорғансыздық  сезімі  пайда  болады.  Нəтижесінде, 
балада адекватты емес агрессивті реакция туындайды.  
6.  Шектен  тыс  бақылау  немесе  бақылаудың  мүлдем 
болмауы.  Баланың  жүріс-тұрысын  шектен  тыс  бақылап  отырса 
(гиперопека) немесе мүлдем көңіл аударып қарамаса (гипоопека) 
бұл  бала  үшін  зиян.  Егер  өктемшіл  ата-аналар  өз  балаларын 
басқарып,  олардың  ерік-жігерін  басып  отырса,  бұл  оларда 
қорқыныш, жабырқаушылық сезімдерін тудырады. 
Үнемі шектеу көрген, тəуелділік жағдайында өскен баланың 
жүріс-тұрысында  көрініс  алатын  агрессия  қарастырылып  отыр-
ған жағдайға қарсылық ретінде көрініс алады.  
7.  Дене  белсенділігін  шектеу.  Бала  жүріс-тұрысындағы 
агрессивті көріністер себебі ата-ана тарапынан қойылған шектеу 
немесе  нұсқаулар  болып  табылады.  Бұл  жағдайда  баладағы 
агрессия  жиналған  энергияның  тасуымен  негізделген,  өйткені 
оларға қойылған шектеулер із қалдырмай қоймайды.