63
«жұмыс істеймін деген адамға әрқашан жол ашық», «кенші өзінің түрінен
ұялмайды».
Диқаншы мен мал бағушының қиын еңбегі, нанға деген
құрметтің байланысы, бидай мен мал ұлттық мақтаныш ретінде – барлық
еңбектің әні әртүрлі бейнедегі мазмұнды құрайды. Сондықтан, еңбек үдерісінде
наубайшының қалың малды төлей алмаудағы қайғылық ойын бидайдың
жайқалуы деп сүйіктісінен мәңгі айырылуын айтады («Ғашық жар, Сәулем,
Аман бол» әні); «Алтын тақ» өлеңінде адамның лайықты ісін еңбекке баулиды;
қазақтың көшпенділік өлеңіндегі бейнесінде «Ақ білек» әнінде көрсетілген
ұқыптылық пен тұлғаның тазалық қажеттілігін өңдейтін еңбексүйгіштік; өзінің
мұң қайғысын торғайға айта отырып байдың бақташыға деген зорлық-
зомбылығын әнші және композитор К.Әзербаевтың «Бозторғай» әнінде көрініс
тапқан.
Еңбек тақырыптарында қолданылатын екі топтың әндері мен хорда
орындалатын (бір дауысты) әндерде көптеген еңбек іс-әрекеттері байқалады.
Ұжымдық әндер еңбекті көңілді, қуанышты етеді. Мұның барлығы нақты
моральдық сапаны тәрбиелеуге мүмкіндік жасап қана қоймай, сондай-ақ
музыкалық есту, орындаушылық қабілет пен вокальдық дағдыларды дамытады.
Салттық-тұрмыстық әндер көп бейнелі болып келеді. Жастар үшін ойын-
сауық өлеңдері, нақыл сөздерлі әндер моралдық мәселелерді аша отырып
қоғамдық және отбасылық жағдайдағы өзара байланыстардың теңдік некелерді
(“Көксау шал әні”) талдай келе мақтаншақтықты («Мақтаншақ») артығымен
көрсетеді. Тұтас балалар үшін арналған өлеңде ата-ананың балаға деген
махаббаты мен олардың өміріне деген жауапкершілігі салт-дәстүрде
бейнеленген: шiлдехана (баланың туылуына дейінгі тойлау), туған күн, бесік
жыры, тұсау кесу, жеті жасарлық, он үш жасарлық, жиырма бес жасарлық.
Яғни қазақтың әрбір маңызды жас кезеңдері әнде бейнеленген. “Той бастар”,
“Жар-жар”, “Беташар”, “Сыңсу” немесе “Қыз қоштасу” дәстүрлі өлеңдер
үйлену салт-дәстүрлерімен сүйемелденген. Ол жерде әнші үйлену тойдың
басталуында («Той бастар») әнін шырқай отырып, қыз бен жігіт, туған туысын
мадақтау арқылы жастарға кеңес береді (“Жар-жар”, “Беташар”), ізгі тілектер
айтады немесе келін туған туысымен, достарымен, туған ауылымен, ата-
анасының үйімен қоштасады (“Сыңсу”, “Қыз қоштасу”) [166].
Қазақтың ұлттық музыкалық шығармашылығында Адамның жақынын
жоғалту, қазақтың қасіреті, өлім қайғысы (қоштасу, жоқтау, естiрту, қөңiл
айту) тектес қайғылы эстетикалық категориялар да бар.
Әлдік, жарқын болашақтық, тең құқықтық, өзінің дербес құқығы үшін,
адамның құқықының өз тағдыры, адамдық қадір-қасиеті және т. б. арналған
әлеуметтік қарсылық өлеңдер (Гүлдерай, Майра, Жанбота және т. б.) де
кеңінен таралған.
Халық тарихи әндермен балалар мен жастарды елдің тарихи
жағдайларымен таныстырып қана қоймай, батырдың ер жүректігі және
әділдігін бейнелей отырып оған деген құрметін тәрбиелеген. «Елім-ай» әнінде
1723 жылғы Жоңғар шапқыншылығына байланысты қазақ халқының
64
тарихындағы қайғылы оқиға бейнеленеді, жалпы халықтық қайғы, туған жерге
деген мұң мен сағыныш беріледі.
Қазақтың халықтық музыкалық мәдениетінде халықтың эстетикасы,
дүниетанымы бейнеленеді. Бұл оның жоғары көркем сападағы жарқын
ұлттық-өзіндік-бейнесінен, әртүрлі бай музыкалық-мәнерлілік құралдарынан
көрінеді. Әсіресе қазақ халқында домбыралық музыка саласы дамыған.
Б.Асафьеваның пікірінше, қазақтың домбыралық музыкалық күйі шынайы
симфонияның жоғары жетістігіне жеткен. Олардың өмірлік мазмұны мен
тереңдігі сан ғасырлар бойы жасалған [167]. Осы ғасырлар бойы бізге жеткен
қазақтың халықтық музыкалық аспабы музыка танушы мен ғалым-
фольклоршылар
тарапынан
зерттелмеген.
Бүгінгі
таңда
музыкалық
аспаптардың мынадай жіктемелері бар: рухани: саз сырнай, үскірік, тастауық,
ысқырауық, қамыссырнай, бүгішақ, керней; мембрандық:данғыра, кепшік,
дабыл, дудыға, дауылпаз, шындауыл; дербес дыбысталатын: шаңқобыз, аса
таяқ, шың, қоңырау; ішекті-шертпелі: жетіген, шертер, домбыра, қыл-қобыз.
Аспаптық
музыканың
қалыптасуы
кәсіби
дәстүрдегі
күйшілер
Құрманғазы, Даулеткерей, Дина, Тәттімбет, Сүгір, Қазанғап, Түркеш және т.б.
кезеңінен қарқынды дамыған. Олар халықтың классикалық бейнесі болатын
қазақ халқының музыкалық мәдениетінің негізін салды.
А.И.Мухамбетованың пікірінше, күйші «композитор мен орындаушы ғана
емес, ол ақын, жарқын ертегіші, талантты тамада, ескі салт-дәстүрлерді,
қазақтың руының тарихын білетін соңғы жаңалықтардан хабардар және
бұрынғы оқиғаларға қанық, әңгімені қолдай алатын адам» [168].
Домбыралық дәстүрде төкпе күй (батыс Қазақстан дәстүрінде) және шерпе
күй (шығыс қазақстан дәстүрінде) деп бөлінеді. Олардың айырмашылығы
орындаушылық мәнердегі, тақырыптағы мазмұны болады деген қорытындылар
айтылған. Батыс Қазақстандағы дәстүрдің күйінде бірыңғай қолды бұлғау
қолданылады. Олардың жарқын бейнесі болып Құрманғазы, Дәулеткерей,
Диналар саналады. Күй танушылар-философтар Шығыс Қазақстандағы шерпе
күй дәстүрін лирикалық, әнге жақындық, камералық дыбыстарымен
ерекшеленетіндігін негіздейді. Батыс Қазақстанның күйшілерінің орындау
шеберлігі таңғажайып, олар саусақ аралық ойындардың тәсілдерін қолданады.
Батыс Қазақстан дәстүрінің өкілдері: Шүтке, Тәттімбет, Сүгір және т.б.
Домбыралық музыканың қалыптасу ерекшелігі ақындық сөздерге, ауызша
аңыздарға қарағанда музыкалық формада ойындарды айтатын болса күштірек
естіледі (мысалы, «Ақсақ құлан» аңыздық-күйі). Батырлық жырлардың
әсерінен құрылған «Қобыланды батыр», «Қамбар күйі», «Ел айырылған»
күйлерінде халықтың жылдар бойы армандаған әділдік бейнеленген.
Домбыралық музыканың музыкалық бейнесінің құралдары өзгеше.
Қазақтың диатоникалық ладының ерекшелігі фригиялық, миксолидиялық,
дориялық әртүрлілігімен ерекшеленеді. Аспаптық музыканың ауызша
ерекшелігі күрделі, өзгерісті, өткелді ырғақтың қалыптасу жағдайындағы
суырып салмалық үдеріске байланысты болды. Ырғақтық шығарманы
ұйымдастыруда оның эстетикалық қабылдауы ұйымдасады. Сондықтан күйде
Достарыңызбен бөлісу: |
