Вестник таразского государственного педагогического института

88 
 
дәрістер, конференция ӛткізу, лекторийлер ұйымдастырылуы керек; 
Ата-аналар  үшін  ұйымдастырылатын  дәрістерде  «оқушылардың  жас  және  дара 
ерекшеліктеріне» сәйкес алынуы ӛте орынды;  
Мектептегі мұғалімдерге оқушылардың ата-аналарының моральдық кӛмегі мен қолдауы 
аса қажет. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. 27-шілде, 2007ж.  
2.  Қазақстан  Республикасының  этникалық  –  мәдени  білім  беру  тұжырымдамасы. 
―Егемен Қазақстан‖, 1996. 7-тамыз.  
3.  Қазақстан  Республикасының  жалпы  білім  беретін  мектептерінің  тұжырымдамасы. 
Қазақстан мұғалімі. 1993. 9-сәуір.  
4. 
Қазақстан 
Республикасының 
азаматтарының 
мінез-құлықын 
дамыту 
тұжырымдамасы. ―Егемен  Қазақстан‖, 1995ж. 
5.  Қазақстан  Республикасыныңгуманитарлық  білім  беру  тұжырымдамасы.  ―Егемен 
Қазақстан‖, 1994. 20-тамыз.  
 
Аннотация 
Жалпы  орта  мектепте  бала  тұлғасының  қалыптасуына  ықпал  ететін  негізгі  әлеуметтік-
экономикалық  және  мәдени-тұрмыстық  ахуалы.  Осыған  байланысты  орта мектепмұғалімінің  негізгі 
мақсаты  -  ӛмір  сүру  қажеттілігінесенімділігі  бар  баланың  жеке  тұлғасынқалыптастыру.  Оқушының 
туған жеріне адалдығын сақтап, қоршаған ортаға белсенді араласып, жалпы мәденидамытып, білімге 
деген  ынтасын  арттыру,  сӛйлеу  мәдениетін  қалыптастыру,  болашақта  үлкен  ортаға  бейімделуге 
қабілетті тұлғаны қалыптастыру болып табылады.  
Аннотация 
Соцально-  экономическое  и  культурно-  бытовое  положение,  влияющее  на  формирование 
личности  ребѐнка  в  общеобразовательной  средней  школе.  В  связи  с  этим  основная  цель  учителя 
средней  школы-  формирование  личности  ребѐнка,  который  имеет  необходимость  в  существовании. 
Соблюдение  преданности    к  родной  земле  ученика,  активное  отношение  к    окружающей  среде, 
увеличение  активности  к  знанию  формирование  культуры  речи,    способность  адаптации  ребѐнка  к 
будущему являются основой статъи. 
Annotation 
Socially- economical and cultural position having an influence on formation of personality of a child in  
a comprehensive  secondary school. In accordance with it the main aim of a teacher in a secondary school- 
formation of personality of a child who has got the necessity in being. Keeping of honor to native ground of 
a pupil, active relation to environment, rising the activity for knowledge, formation of speech culture, ability 
of a child to future is a base of article.     
 
 
ӘОЖ 784.67 
 
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ 
ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ 
 
Бейспаева А.Б. 
Жармҧхамбет орта мектебі, Алматы обл., Қарасай ауд. 
 
Балаларды  оқытып,  тәрбилеу  барысында  олардың  интеллектуалдық  қабілеттілігі 
оянып,  дамып,  қалыптасады.  Осы  дамыту  жолдары  педагогикалық  және 
психологиялық  зерттеулерде  жан-жақты  зерттелген  XIX  ғасырдың  басында  швейцар 
педагогі  И.Г.Песталоцци  осы  қасиетті  бастауыш  сыныптарда  дамыту  жолдарын  зертеп 
бастаған.  Оның  ізбасарлары  К.Д.Ушинский,  Айзенк,  Симон  т.б.  интеллектуалдық 
қабілет-  тіліктің  табиғатын  анықтап,  оны  дамыту  жолдарын  іздеген.  Қазіргі  дәуір 
зерттеушілері В.В.Давыдов, Н.С.Лейтес, Б.М. Теплов, Б.Тұрғынбаева бастауыш сыныптарда 

89 
 
дамыта  оқыту  бағдарламасын  жасап  балалардың  интеллектуальдық  қабілеттілігіне  әсерін 
тигізетін  әдіс-тәсілдерді  жүйелі  түрде  ұсынып  отыр[1].  Осы  бағдарламалардағы 
шығармашылық  тапсырмалары  және  оны  толықтыратын  қосымша  материалдарды 
психологиялық  дамыту  тестерімен  қосып  қолдану  арқылы  оқушылардың  интеллектін 
дамытуға мүмкіндік туады. 
Адамның  барлық  іс-әрекетте  табысты  болуы  оның  қабілетімен  байланысты. 
Қазіргі  кезде  қабілеттілікті  кӛптеген  түрге  бӛлініп  оның  әр  түрі  жан-жақты 
зерттелінуде.  Оқыту  барысында  балалардың  интеллектуалдық  қабілеттілігі  дамиды. 
Осы  қабілеттілікті  зерттеушілер  Айзенк,  Бинэ,  Симон,  Н.С.Лейтес,  В.В.Давыдов, 
Б.М.Теплов,  Б.Тұрғынбаева,  Б.Якобсон  т.б.,  бұл  қасиеттің  даму  деңгейін  ӛлшеу,  даму 
деңгейін бағалау және ауытқулар байқалса оны коррекциялау жолдарын анықтаған [2]. 
Балалар  мектепке  баратын  шағында  оқуға,  интеллектуалдық  қабілетін  дамытуға  даяр 
болуға  тиісті.  Мектеп  табалдырығында  балалардың  танымдық  әрекеті  негізінде  оның 
интеллектуальдық  қабілетінің  нышандары  оянып  біртіндеп  жекелік қасиеттерге  айналады. 
Осы  процесті  мұғалімдер  басқарып  отырады.  Сондықтан  мектеп  жасына  келген 
балалардың  интеллектуальдық  қызметке  қабілеттілігін  анықтау  және  оны  дамыту- 
мұғалімдер  алдында  тұрған  үлкен  проблема.  Оны  тиімді  шешеу  үшін  әр  мұғалім 
қабілеттілігін  анықтамасын,  оның  түрін  және  қалыптастыру  жолдарын  жан-жақты  білу 
қажет.  Қабілеттілік  адамның  кӛптеген  жекелік  ерекшеліктерін  сипаттайтын  психикалық 
қасиет.  
Бұл  қасиетті  зерттеу  XIX  ғасырдың  ортасында  басталып,  қазіргі  кезде  бірнеше 
анықтамалар  қалыптасқан,  сол  анықтамаларға  байланысты  зерттеу  әдістері  анықталған. 
Бірінші  анықтама  бойынша:  Қабілеттілік  дегеніміз  жалпы  және  арнайы  білімді  жоғары 
деңгейде меңгеру нәтижесінде адамның кӛп іс-әрекеттерге  икем болып, шеберлігінің тез 
қалыптастыру. Б.М.Тепловтың анықтамасы  бойынша қабілеттілікдегеніміз адамның іс-
әрекет  түрлерін  тез  меңгеріп,  оны  сапалы  орындауға  бейімділігі.  Негізінен  қабілеттілікті 
зерттеуге  Б.М.Теплов  кӛп  кӛңіл  бӛлген.  Ол  қабілеттілік  адамның  жекелік  психикалық 
ерекшеліктерін анықтауда үлкен роль атқаратындығын және үнемі дамып отыратын процесс 
екендігін  айтады.  Іс-әрекеттің  сапалы  орындалуы  қабілеттілікке  байланысты. Қабілеттілік 
ең  нәзік  психикалық  қасиеттерге  жатады,  егер  оны  күнделікті  дамытып  отырмаса,  ол 
біртіндеп  сӛніп  қалуы  мүмкін.  Қабілеттілік  адамдардағы  жеке  дара  ӛзіндік  ерекшелік, 
яғни  бір  адамның  екінші  адамнан  айырмашылығын  кӛрсететін  психологиялық  сипат. 
Мысалы:  бойшаң  келуі  баскетболшыларға  тән  [3].  Бұл  адамның  қабілет-  тілігінің  жалпы 
түрі,  ӛмір  сүруі  мен  тіршілік  етуге  деген  икемі  және  әрекетшіл  кӛрінісі.  Қабілеттілік 
адамның жеке басының іс-әркетіне байланысты жүзеге асады.  
Табиғи  қабілеттілік  адамдар  мен  жануарларға  да  тән  болып  келеді.  Адамға  тән 
қабілеттер  қорректену,  тыныс  алу,  түйсіну,  сӛйлеу,  ойлау,  ес  және  қабылдау  жатады. 
Сонымен  қатар  адамда  жалпы  және  арнайы  жоғары  интеллектуалдық  қабілеттіліктер 
болады.  Бұлар  адамдық  касиеттерді  қалыптастыру  барысында  кӛрініс  береді.  Теориялық 
және  практикалық  қабілеттілік  адамның  абстрактілік  ойлауын  алдын  ала  анықтайды.  Бұл 
дарынды және таланты балаларда кездеседі. Оқу  және шығармашылық қабілет оқыту мен 
тәрбиелеудің  тиімді  жақтары  менбілімді,іскерлікті,  дағдынықалыптасытру  барысында 
жаңа  идеялармен  жаңалықтар  ашу  барысында  жүреді.  Адамның  ақыл-ой  ӛзгешеліктерінің 
жеке  қасиеттерін  кӛрсететін  кез  келген  адамнан  табылатын  қабілет  жалпы  қабілет  деп 
аталады[4].  Ақылдың  орамдылығы  мен  сынышылдығы,  материалды  еске  тез  қалдыра  алу, 
зейіндік  пен  бақылағыштық,  зеректік  пен  тапқырлық  т.б.  осы  секілді  ақыл-ой  әрекетінде 
кӛрінетін ӛзгешіліктер жалпы қабілет болып табылады. Іс-әрекеттің жеке саларында ғана 
кӛрініп,  оның  нәтижелі  орындалуына  мүмкіндік  беретін  қабілетті  арнаулы  қабілет  деп 
атайды.  Бұған  суретшінің,  музыканттық,  спортсменнің  математик-ғалымның  қабілеттерін 
жатқызуға болады. 
Практикалық  қабілеттілікке:ұйымдастырғыштық,  педагогтық,  конструктивті-техникалық 
қабілеттер  жатады.  Қабілеттіліктің  барлық  түрлеріәр  адамның  ӛз  ӛмірінде  қалыптасады,