2-китап indd

184

ағайын-тумалар-ау,  қайда  жүрсіңдер?!»  деп,  жан  ұшыра  айғайлағың 

келеді. Бұл жалғыздық көргендіктен емес, – құдайға шүкіршілік, қара 

шаңырақ астында жеті миллиондай қазақ отыр ғой, – тәуелсіздігіміздің 

туын қолдан жібермей, мықты ұстау үшін, ойран болған тілдік ортаны 

толтыру үшін, беделі түсіп, қадірі кеткен тіліміздің мерейін үстем ету 

үшін қажет сол тілде сөйлетін іргелі елдің ұлттық намысын ояту үшін 

айтылар сөз. 

Қазақ атам «Арқада аяз болмаса, арқар ауып несі бар» дейді ғой. 

Сол айтқандай қазақтын өз жұртынан ауа көшіп, алыстап жүруі бекер 

емес, оған бірде тарихи жағдай, бірде тағдырдың тәлкегі себеп болғаны 

аян.  «Өткен  іске  салауат»  десек,  ендігі  мәселе  алыстағы  ағайынның 

аңсарын  аңғару,  еншісі  бөлінбейтін  асыл  мұрасы  тіліне  деген 

құштарлығын байқау. Осыған орай дүние жүзі қазақтарының алғашқы 

бас қосуында сөз болуға тиіс мәселенің бірі – «шетел қазақтарының» 

қолданысындағы  қазақ  тілінің  әр  жердегі  әртүрлі  күйі,  жағдайы, 

болашағы. Оны анықтаудың бірден-бір дұрыс жолы – «жақын шетел», 

«жырақ  шетелдегі»  қандастарымыздың  таралу  өрісін,  мемлекеттер 

құзырында  шоғырлана,  топтаса,  не  бытырай,  жеке-дара  өмір  сүруін 

қарастыруға байланысты. 

Осы  талапқа  сай  біз  Қазақстаннан  тыс  жердегі  бауырларымызды 

шартты түрде болса да төмендегідей 7 топқа бөліп қараймыз:

1-топ: Қытайда жасайтын қазақтар (демограф М.Тәтімов деректері 

бойынша –1.270 мың);

2-топ: Орта Азияда (яғни Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, 

Тәжікстан республикаларында) жасайтын қазақтар (954.374 мың);

3-топ: Ресей Федерациясында жасайтын қазақтар (636.083 мың);

4-топ: Моңғолияда жасайтын қазақтар (150 мың);

5-топ: Ауғанстанда жасайтын қазақтар (50 мың);

6-топ: Түркияда жасайтын қазақтар (25 мың);

7-топ: Иранда жасайтын қазақтар (15 мың).

Бұлардың  сыртында  кешегі  Кеңес  республикаларында  (жалпы 

саны 25.720), кейбір Еуропалық мемлекеттер мен АҚШ-та, т.б жерлерде 

тұратын (жалпы саны 35 мыңдай) қазақтар тағы бар. Олар туралы әңгіме 

қозғамаймыз.

Ал аталмыш 7 топқа келетін болсақ, олардың бәрі – бір тілде сөйлеуші 

бір қазақ, бір ұлт. Этникалық құрамы жағынан «жақын шетел» деп атала 

бастаған (бұрынғы ҚСРО-дағы) қазақтар құрамында үш жүздің рулары 

түгел  кездессе,  «жырақ  шетел»  қазақтарының  Қытай,  Моңғол,  Түркия 

185

жағындағылары негізінен керей, найман, үйсіннің кейбір руларынан, ал 

Ауғанстан, Иран жағындағылары Кіші жүздің кейбір (адай, рамадан, әлім 

т.б)  руларынан  тұрады.  Түркия  және  Еуропадағы  қазақтардың  кейінгі 

кезде Ауғанстан мен Ираннан барғандармен өзара араласуы да байқалады. 

Қалай  болған  жағдайда  да,  шетел  туыстарымыз  тегі  бір,  тілі  бір, 

діні бір бір тұтас тарихи этностың бөлшектері. Бәріміз үшін айдан анық 

бұл нәрсені біз басқа жұрт та біле жүрсін деген оймен айтып отырмыз. 

Ғылымда «бір тіл – бір ұлт» деген сөз бар. Бұл сөздің төркіні «бір ұлтта 

екі ана тілі болмайды» дегенге барып саяды және одан «басқа тілдерді 

білме» деген ұғым тумайды. Демек, ұлттың бір белгісі – өз тілін білуде 

және жеттік білуде екен. Осы тұрғыдан алып қарағанда қазақ тілін жақсы 

білу  қара  шаңырақтағы  қазақтар  үшін  де,  шетелдегі  туыстар  үшін  де 

үлкен сын. 

Осыған орай айтылар ең бірінші тұжырым: аталмыш жеті топтағы 

шетел  қандастармыздың  тіл  жағдайы  бір-біріне  ұқсамайтын  жеті 

түрлі  ерекшеліктерге  ие,  және  ол  өзгешеліктер  сол  туыстарымыздың 

этностық шығу тегіне, немесе жағрапиялық (шығыс, батыс деген сияқты) 

төркініне байланысты емес. Өйткені, соншама жерді алып жатқан қазақ 

халқының  тілі  өзінің  ғажайып  бір  тұтастығымен  көзге  түседі.  Әрине, 

онда да кейбір жергілікті ерекшеліктер жоқ емес. Ол болмаса, екі томдық 

диалектологиялық  сөздік  жасалынбас  та  еді.  Бірақ,  бұл  ерекшеліктер 

кейбір туыстар (өзбек, ұйғыр, татар, т.б) тілдеріндегідей көзге ұрып, тіл 

тұтастығына нұқсан келтіріп тұрған жоқ.

Сондықтан  да  шетелдегі  туғандарымыздың  тілінде  байқалатын 

өзгешеліктер  өз  ішінен  бөліну  емес,  сыртқы  әсерден,  атап  айтқанда, 

аралас-құралас  отырған  көрші  халықтардың  тілі  мен  өмір  салты 

әсерінен, қоғамдық ықпалынан пайда болған өзгешеліктер. Сыртқы әсер 

дегенде біз ең алдымен, Қытайдың Тарбағатай, Алтай, Іле өлкелеріндегі 

қазақтар  тіліне  –  қытай,  ұйғыр,  моңғол  тілдерінің,  Орта  Азиядағы 

қазақтар  тіліне  –  өзбек,  қырғыз,  түркімен,  тәжік  тілдерінің,  Ресей 

жеріндегі қазақтар тіліне – орыс, қалмақ, башқұрт, татар т.б тілдерінің, 

Моңғол жеріндегі қазақтар тіліне – моңғол тілінің, Ауғанстан жеріндегі 

қазақтар тіліне – ауған (пұшты) тілінің, Түркиядағы қазақтар тіліне – 

түрік тілінің, Ирандағы қазақтар тіліне – иран (парсы) тілінің, сондай-ақ, 

Еуропа елдеріндегі қазақтар тіліне ағылшын, неміс, француз, швед, т.б 

тілдердің әр түрлі дәрежедегі әсерін, тікелей ықпалын мойындауымыз 

керек.  Бұл  тілдердің  жалпы  саны  15-тен  асады.  Соншама  тілді  біздің 

шетелдік қандастарымыз еріккеннің ермегі үшін емес, күн көру үшін, 

186

өмір  сүру  үшін  қажет  болғандықтан  үйреніп  отыр.  Демек  өз  тіліне 

қосымша, тіпті оны ұмытса да басқа тілдің біреуін, бірнешеуін меңгеру 

– өмір сүрудің кепілі екен. Соған қарамай, әр жерде, әр дәрежеде болса 

да,  ана  тілің  көздің  қарашығындай  сақтап,  ретіне  қарай  пайдаланып, 

ұрпағына  үйретіп  отырған  шетел  қандастарымызды  көргенде,  өз 

ауылында жүріп ана тілін мақұрым болып, мәңгүрттене бастаған көптеген 

ұл мен қыздарымыз жайында айтуға ауызың бармайды. 

Тіл жағынан әр түрлі күй кешіп жүрген шетел (оның ішінде ТМД 

мемлекеттері  де  бар)  қандастымыздың  жағдайы  7  топқа  сәйкес  7 

түрлі  екендігін  аңғару  киын  емес.  Олар,  жоғарыда  ескертілгендей, 

негізінен  бірнеше  объективті  (саяси-әлеуметтік,  этно-демографиялық, 

географиялық, т.б) себептерге, атап айтқанда, қазақ тілінің толыққанды 

қызмет етуі, не ете алмауы: біріншіден, қазақтардың жасайтын жерінде 

сан жағынан аз, не көп болуына, екіншіден, біріңғай шоғырлана немесе 

шашырап, бытыраңқы отыруына, үшіншіден, көрші отырған халықтармен 

сандық ара салмағына, төртіншіден, мемлекет құрамында өзіндік ресми 

құрылымның,  автономиялық  басқару  жүйесінің  болуына,  болмауына, 

бесіншіден,  құзырында  отырған  мемлекеттің,  жалпы  қоғамның 

диаспораға деген ықылас-ниетіне, жасаған жағдайына (білім беру, жазу-

сызу, мәдени ошақ, баспасөз, бұқаралық ақпарат т.б.) байланысты.

Осы тұрғыдан алып қарасақ, ең алдымен «жақын шетел» мен «жырақ 

шетел» қазақтарының арасындағы елеулі-елеулі парықтар көзге түседі. 

Қазақстан жеке ұлттық республика болып тұрғандықтан болар, «жақын 

шетелдің»  бірде-біреуінде  бұрын-соңды  қазақтардың  автономиялық 

құрылымы  болған  емес.  Бұл  жағынан  алып  қарағанда  Өзбекстан  (бір 

миллионға тарта) мен Ресей жеріндегі (600 мыңнан астам) қандастарымыздың 

тіл жағдайы Қытай мен Моңғолия жеріндегі қандастырмыздан  әлдеқайда 

төмен.  Шыңжаңдағы  туыстарымыз  ауылды  жерде  тұрғандықтан  қытай, 

ұйғыр тілдерінің әсері негізінен қала жағдайында көбірек байқалады. Қазақ 

жазба  әдеби  тілінде  мыңдаған  қытай  сөз-терминдерінің,  ал  ауызекі  тілге 

ұйғыр  тілі  элементтерінің  енуі,  міне,  осыған  байланысты.  Қазақстандағы 

жалпы  қазақ  әдеби  тілінен  бұл  өлкедегі  қазақ  тілінің  жазу-емле,  сөйлесу 

саласындағы кейбір  айырмашылықтары, демек, тілдік орта мен екі елдегі 

екі түрлі (кириллица және араб) жазуды пайдалануына байланысты. Басқа 

жағдайлардың бәрі де Қытайдағы диаспора тіліне оң әсер етуде. Сондықтан 

да  болар,  ондағы  туыстарымыз  жалпы  қазақ  әдеби  тілінің  бір  тұтқасы  өз 

қолымызда  деп  сезінеді  де,  ортақ  тілмен  санасуды  кейде  қажет  етпейтін 

сияқты.