124
он ойланып, мың толғанып айтылған үлкен тұжырымның нәтижесі еді.
Ол көптің көкейінде жүрген мына мәселелерден тұрады:
- “Қазақ тілі білім беру стандартына жарамайтын, ауыл арасындағы
малшы-жалшылардың қатынас құралына ғана жарайтын тіл, мемлекетті
басқарып, өркениетті дамытуға лайық емес” деп, күстаналағанындай
емес, оны халықаралық олимпиада түрлерінің 64 пайызы қазақ
мектептері оқушыларының еншісіне тиюі жоққа шығарады.
- “Әлемде көпұлтты елдер аз емес. АҚШ-ты, Ұлыбританияны,
Францияны, Германияны, Ресейді алып қарайық. Олар көпұлтты бола
тұрса да, бұл мемлекеттерде мемлекеттік тілді білмей өмір сүруге және
жұмыс істеуге бола ма? Әрине, жоқ” – деп, оны бұлтартпайтын уәжбен
дәлелдейді.
- Елбасы “Бүгінде біздің қоғамда мемлекеттік тілді білудің
маңыздылығы мен қажеттілігін түсінушілік бар” деп, бұл түсінік
қоғамда саясат принципі бойынша мәселені асықпай, саспай шешудің
нәтижесінде қалыптасып отыр дегенді аңғартады. Қазақ емес
ұлттардың өз балаларын қазақ балабақшалары мен мектептеріне беру
фактісі осыны білдіреді. Бұл әрекетті назардан тыс қалдырмау керек
деп ескертіп отыр.
- Елбасы ендігі жерде: “… Қазақтар үшін мемлекеттік тілді білу
міндетті талап болуы тиіс” – деп ашық айтты. Осы жауапты талап
елбасы тарапынан бірден айтылып, тосынан қойылып отыр ма? Бұл
талаптың бір бастамасы - “Әр қазақ өзі мен өзі қазақ тілінде сөйлессін!”
деген ғибратты сөзі еді ғой. Ол бұдан 10 жылдан бұрын айтылып еді.
Сол идеяны өз кезінде орындадық па? Жоқ. Ал соның есесіне біздің
енді өзімізді-өзіміз қамшылауымызға тура келеді.
Елбасы: “Мемлекеттік тілді білмейінше, мемлекеттік органдарда,
қызмет көрсету саласында, құқық қорғау органдарында немесе сот
саласында жұмыс істеу мүмкін болмайды. Мемлекеттік тілде қойылған
сұрақтарға сол тілде жауап беруге тура келеді. Уақыт бар, мүмкіндік
бар, мемлекеттің қолдауы бар - өз функцияларыңды қажетті деңгейде
жүзеге асыру үшін тілді үйрену керек. Бұл әбден қалыпты және
өркениетті шарт” – деп ол бұл мәселені түйіп айтты.
Бұл – көпшіліктің көкейінде жүрген, әркімнің мойнына ала беруіне
болмайтын күрделі мәселе еді. Бұл мәселе де ашық айтылды, орындау
үшін өкіметке тапсырма беріліп, мезгілі белгіленді.
Осылайша, егемендікті иеленуімізге байланысты тіл тауқыметін
шешуде алғашқы қадам жасалды. Шынын айту керек, алғашында
125
мемлекеттік тіл мәртебесі өзінен-өзі оңай шешіле қалған жоқ… Тіл
тауқыметімен бірге халықтың бітім-болмысымен қосыла сіресіп
қатып қалған қасаң дүниелер көп-ақ екен. Бірден бойдан кете
қоймайтын кінәрәт ретінде ұлт мінез-құлқына сіңіп кеткен құлшылдық
психологияны атауға болар еді. Екіншіден, қоғамдық өмірдегі ана
тіліміздің қажеттігін ұмыту. “Сөзі жоғалғанның өзі де жоғалады”
деген ұғымға мән бермеу. Ана тілі – халықтың жаны, тәні, рухы екенін
ескермей, баяғыдан қалған дәстүрмен тарта беру. Экономикадағы,
саясаттағы егемендікке қолымыз жетсе де, тілдегі егемендікті әлі игере
алмай келеміз. Мемлекеттік тілімізді өз деңгейіне көтеріп, оны басқару
қажеттігіне жарату, тіл заң құзырында дамытылса да оны дамытудың
нақтылы жолдары өкімет тарапынан толық қамтамасыз етілмей қалды…
Латын жазуына көшу, не көшпеу туралы қалың жұртшылықтың
ой-пікірін білуге бағышталған өткендегі 15 жылдың ішіндегі ой-
пікірлермен оның мақсат, мазмұнымен жамағат жақсы таныс. Оларды
қайталап, талдап-таратып жатуға да, санамалап шығуға да болады.
Латын жазуына өтуді қолдаушылар да, оған қарсылар да республика
азаматтары арасында баршылық. Өз пікірін баспа бетінде білдіріп, өздері
ұнататын әліпбе жобаларын (30 жобаны) жариялап жатқандар да аз
емес. Біздің пайымдауымыз бойынша, жазуды ауыстыру жағындағылар
басымырақ сияқты. Елбасының жоғарыда айтқан: “Әйтсе де, латын
қарпі коммуникациялық кеңістікте басымдыққа ие” деген пікірі
осы шындықтан туындап тұр.
Латын жазуына ауысуды қаламайтындардың уәжі әр алуан.
Кейбіреулері өзінің қарсы пікірін білдірумен ғана тынса, енді біреулері
ол алфавиттің кемістігін тауып, жамандауға тырысады. Ол ол ма, енді
кейбір сыншылар жазудың өзін емес, сол жазуға көшуге ұсыныс жасап
отырған басқа азаматтардың өз басын жамандауға, уытты тілін жұмсап,
жанын жаралауға дейін барып жүргені белгілі. Осындай бір азамат:
“Жаңа әліпбидің атасы болуға соншалықты жанын салып жүрген
академик Әбдуәли Қайдар” деп те қалғаны бар. Бұл не деген сөз? (Туған
тіл, №2 (02), 2005, 78 б.).
Қош, сонда “менің бұл мәселені көтеруіме қандай себеп болды?”.
Оны сынаушы мырза білмеуі де, не біле тұра ескергісі келмеуі
де мүмкін. Қысқасы, менің хат жазуымның себебі мынау: 1991 жылы
Түркия мемлекетінің сыртқы істер министрлігінің инициативасымен
Анкара қаласында егемендік алып, тәуелсіз ел болған ТМД елдерінен -
Әзербайжан, Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан және Қазақстаннан
126
арнайы шақырылған бір топ ғалымдардың (Қазақстаннан барғандар: мен,
бүгінгі ҚР Тіл Комитетінің төрағасы – Ерден Қажыбеков, бұрынғы шетел
министрлігінің қызметкері Сайлаубек Батырша) жиналысы өткізіліп, онда
латын жазуына өту мәселесі және осыған орай негізгі халықтардың тілінің
өзіндік ерекшеліктеріне сай латын жазуының таңбаларынан қажеттілерін
таңдап алу мәселесі қарастырылған болатын. Қазақ тілі үшін 34 таңба
жеткілікті деп сонда белгіленген еді.
Міне, осыдан 2 жылдан соң Түркия мемлекеті 1994 жылы Анталия
қаласында жер жүзілік түркітану құрылтайын шақырды. Қазақстаннан оған
50 адам делегация мүшесі қатынасты. Түркі халықтарының жержүзілік осы
құрылтайында латын жазуына көшу арнайы сөз болып, “латынға өтеміз” деп
Түркияның көне әдеті бойынша “іс бірлігі, тіл бірлігі, дін бірлігі…” деген
девизбен темір төстің үстіне қойылған қыздырған ат тағасын балғамен әр
халықтың өкілі атынан бір-бір адам балғамен тағаны үш рет соғып “берген
сертке берік болу” әдетін орындап тарасқан едік.
Міне, осы берген сертке берік болудың жолы деп мен Алматыға
келгеннен соң елбасының атына ашық хат жазып, осы идеяны қолдап, оны
газетте жарияладым. Уытты тілін сұғып, елдің жанын жаралайтын сөздің
айтылуының бір себебі осы.
Міне, сол жылдың өзінде-ақ “латын жазуына өтуге қарсы емеспін”
деген президентіміз, үш-төрт мемлекетті алдына жіберіп, халықаралық
жағдайды, жұртшылықтың пікірін пайымдап алып, араға 15 жыл салып, осы
мәселеге қайта оралып, өз шешімін айтып отыр. Ол “Қазақ әліпбиін латынға
көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Бір кездері біз оны кейінге
қалдырған едік. Әйтсе де латын қарпі коммуникациялық кеңістікте
басымдыққа ие. Және көптеген елдер, соның ішінде посткеңестік
елдердің латын қарпіне көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жарты
жылдың ішінде мәселені зерделеп, нақты ұсыныстарымен шығуы тиіс”
– деп ол созылып келе жатқан бұл мәселеге нүкте қойып отыр.
Жоғарыда аталған себептердің баршасы, пайымдап қарасақ, осы 15
жыл барысында орынсыз байбалам салып жатқан пікірлерді білмегендіктен
емес, латын жазуының көптеген елдерде атқарып отырған коммуникациялық
қызметіне және оның қолданыс шеңберінің барған сайын кеңейе түсуіне
байланысты айтылғандығын көреміз.
Енді міне, өкімет өз шешімін білдіріп отыр. Оның тұжырымына қарсы
болуға ешкімнің қақы жоқ сияқты. Ендігі жерде “латын жазуына өтеміз бе?”
деген мәселе күн тәртібінде жоқ. Күн тәртібінде “қалай өтеміз?” деген мәселе
тұруы міндетті. Бүгіндері латын әліпбесінің бойынан “кемшілікті” көбірек
Достарыңызбен бөлісу: | 
