Қоғамдық қатынас құралы ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл

Қосар   дыбыстарға   аяқталған   сөздерге   (орыс   тілінен   енген   сөздерге)   қосымша

жалғанғанда, соңғы дауыссызды таңбалайтын әріпті түсіріп жазу – қазақ графикасындағы

шарттылықтың бірі. Мысалы: класс – класқа, прогресс – прогреске, металл – металға т.б.

Бірақ баспасөз беттерінде бұлай жазудың дұрыстығына күмәнмен қарайтын пікірлер де

бар.   Алайда   қосар   дауыссыздың   бірін   түсірмей   жазудың   қолайсыздығы   бар.   Атап

айтқанда,  грамм,   класс,   ватт  т.б.   сөздерді,   олар   кейбір   қосымшалармен   түрленгенде,

бірдей үш әріппен қатарынан таңбалауға тура келер еді. Мысалы:  грамммен, класссыз,

ваттты  т.б.  Грамм,   ватт,   прогресс  тәрізді   сөздердің   ғылыми   тексте   жиі

қолданылатындығын, тіпті екі сөйлемнің бірінде дерлік қайталанып отыратындығын еске

алсақ,   оқырман   тек   әріптер   «шоғырынан»   көз   жаза   алмайтындай   (психологиялық)

қолайсыз күй кешер еді.

Жазудағы фонемалық принцип бойынша әр фонеманың дербес таңбасы болуға тиіс.

Қазақ   графикасында   негізінен   әр   фонеманың   дербес   таңбасы   бар,   яғни   бір   әріп   бір

фонеманы   білдіреді   деуге   болады.   Бірақ   бұл   –   жазуда   белгілі   бір   сөздің   фонемалық

құрамын түгелдей дербес әріптермен таңбалау шарт деген сөз емес.   Сөздің фонемалық

құрамын әріптердің түрлі комбинациясы арқылы да беруге болады. Мұндайда бір әріп

бірнеше фонеманың тіркесін білдіреді. Ондай әріптерді көп қызметті (полуфункциялы)

әріптер деп айтуға болады. Қазақ графикасында и әрпінің дыбыстық тұрғыдан қарағанда

сегіз қызметі бар

8

. Кейбір әріптердің көп қызметтілігі нәтижесінде қазақ тексттеріндегі

жазу   бір   немесе   екі   таңбадан   үнемделіп   отырады.   Салыстырыңыз:  диқан  –   5   таңба,

[дыйқан] – 6 таңба;  себу  – 4 таңба, [себүу] – 5 таңба;  тая  – 3 таңба, [тайа] – 4 таңба.

Әрине, бұл тәсілдің осындай жетістігімен қатар кемшілік жақтары бар.

1.Мектептегі оқыту ісінде  сиыр, суат  тәрізді сөздердің буын жігі немесе  ою, қою,

жаяды  т.б.   сөздердің   морфологиялық   құрылымы   «бүркемеленіп»   қалады.   Мектеп

оқушылары бастапқыда сөздің түбірі о-, ал -ю қосымша деп түсінеді. Мұндай кемшіліктің

орыс графикасында да кездесетіндігі айтылып жүр. «Так, слоговые написания осложняют

морфологический   анализ   слов,   проводимый   в   школе.   Особого   внимания   и   изучения

требуют случаи, когда буквы я, ю, е, ё, и обозначают сочетание звуков [йа], [йу], [йэ] и т.д.,

и   при   этом  йот  входит   в  иную   морфему,  чем  соответствующий   гласный.   Например,   в

формах  сарая,  сараю  и  т.д.  оказываются  затемненым  корень  сарай,  так   как  на  письме

окончаниями оказываются  -я, -ю,и т.д. Между тем в буквах  я, ю  «прячется»  и корневой

звук йот; окончаниями, т.е. изменяемой конечной частью слова, здесь являюся лишь звуки

[-а], [-у] и т.д., например: сарай-а, сарай-у»

9

.

2.Мына тәрізді үш-төрт сөзді екі түрлі оқуға болатындығы графикадағы буындық

принциптің кемшіндеу жері деуге болады:  жетісу[жетісұу], [жетісүу];  шу  [шұу], [шүу];

ту [тұу], [түу]. Сондай-ақ жиду деген сөзді «суретіне» қарап, [жійдүу] және [жыйдұу] деп

оқуға болады. Бірақ бұл жерде пәлендей қиындық жоқ. Өйткені [жыйдұу] – дыбыстардың

мағынасыз тіркесі болғандықтан қабылдауда ескерілмейді. 

3.   Мектеп   оқушылары  сирақ,   тиын  тәрізді   сөздердегі  и  әрпін   фунциясына   қарай

емес,   суретіне   қарап,   жіңішке   оқиды   да,   орфоэпиялық   нормадан   ауытқиды.   Мұндайда

бірінші буынның жуан немесе жіңішке оқылуын соңғы буындағы дауыстының «хабарлап»

тұратындығына назар аудару керек. Әрине, «ереже ескертусіз болмайды» дегендей, бұл

қағидадан тыс тұратын бірнеше сөз бар. Олардың соңғы буыны жуан болғанымен, бірінші

буыны,   біздің   байқауымызша,   жіңішке   оқылуға   тиіс:пиала<[пійала],   [пыйала]   емес;

мизам<   [мійзам],   [мыйзам]   емес,  шилан<   [шійлан],   [шыйлан]   емес;   бипаз   <   [бійпаз],

[быйпаз]   емес,  бидарқа<   [бійдарқа],   [быйдарқа]   емес;  биқасап<   [бійқасап],   [быйқасап]

емес.

8Демесинова Н., Джунисбеков А. [Рецензия:] Қ. Неталиева. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. 

Алматы, 1977// Советская тюркология. 1978. №3. С.101.

9Иванова В.Ф. Современный русский язык: Графика и орфография, М., 1976.С. 95.

Графикалық тәсілдегі бұл аталған кемшіліктер оның мәнін еш төмендете алмайды.

Тіркесу   жиілігі   аса   жоғары   фонемаларды   бір   ғана   таңбамен   беру  (1-қосымшаға   назар

аударыңыз)  информацияны неғұрлым ықшамдап жеткізу деген  талапқа сай келеді. Казіргі

кезең   –   ғылыми-техникалық   прогрестің   дәуірі.   Информация   «тасқыны»   мен

информациялық «қопарылыстың» күшейген кезі. Мұндай кезеңде қандай информацияны

болса да «сығымдап» беруге ұмтылу тенденциясы өмірдің аса бір қажеттілігіне айналып

отыр. 

Көп функциялы әріптер(1-қосымша )

Әріп 

Фонема 

Дыбыс 

Мысалдар (позиция)

а 

<а>

<ә>

[ә]

[а]

[а]

[шәй] шай

[ай] ай

[қал] қал

ә

<ә>

<а>

[ә]

[ә]

[ән] ән, [әлем] әлем

[мәрмәр] мәрмәр, [күнә] күнә

б

<б>

<п>

[б]

[п]

[берік] берік, [құбұл] құбыл

[арап] араб, [жәнәп] жанаб

е

<е>

[е]

[ө]

[берік] берік

[күрөк] күрек

й

<ый>

<ій>

<ы>

<і>

[ый]

[үй]

[ій]

[үй]

[ы]

[ү]

[і]

[ү]

[дыйқан] диқан

[бұлтұй] бұлти

[тійек] тиек

[дүнүйө] дүние

[қыйа] қия

[шұқшұйұу] шұқшию

[ійүу] ию

[дүңкүйүу] дүңкию

л

<л>

<ұл>

<ұл>

<іл>

<үл>

[л]

[ыл]

[ұл]

[іл]

[үл]

[олар] олар

[ылақ] лақ

[ұлұқсат] лұқсат

[ілек] лек

[үлекөт] лөкет

Р

<р>

<ыр>

<ір>

<ұр>

[р]

[ыр]

[ір]

[ұр]

[тер] тер

[ыразы] разы

[ірең] рең

[ұрұқсат] рұқсат

у

<у>

<ыу>

<іу>

[у]

[ұу]

[үу]

[бау] бау

[сауұу] сауу

[себүу] себу

щ

<шш>

[шш]

[ашшы] ащы, [тұшшы] тұщы

ы

<ы>

[ы]

[ұ]

[қыс] қыс

[құлұн] құлын

і

<і>

[і]

[ү]

[тіл] тіл

[түлүк] түлік

я

<ыйа>

<йа>

<ійә>

<йа>

[ыйа]

[йа]

[ійә]

[йә]

[ыйағный] яғни

[тайа] тая

[ійәки] яки, [ійә] я болмаса

[шәйә] шая

ю

<йыу>

[йұу]

[қойұу] қою, [тайұу] таю