185
15-БӨЛІМ. РЕАКТИВТІ ҚУАТТЫЛЫҚТЫ ӨТЕМДЕУ
Реактивті қуаттылық түсінігін талдау үшін алдымен электр қуаттылығы деген не
екенін еске түсірейік. Электр қуаттылығы – бұл уақыт бірлігіне электр тұтыну немесе беру,
генерациялау жылдамдығымен сипатталатын физикалық шама [49].
Қуаттылық көп болған сайын, уақыт бірлігінде электр қондырғысы соншалықты
көп жұмыс жасай алады. Ваттағы қуаттылық өлшенеді (туынды Вольт х Ампер). Лездік
қуаттылық – бұл электр тізбегінің қандай да бір учаскесіндегі күштер жəне кернеулердің
лездік мəндерінің туындысы.
Тұрақты тоқ тізбектерінде лездік жəне орташа қуаттылық қандай да бір уақыт
аралығы үшін сəйкес келеді, ал реактивті қуаттылық жоқ. Айнымалы тоқ тізбектерінде егер
жүктемес белсенді болған жағдайда ғана болады. Бұл, мысал мысалы, электр қыздырғыш
немесе қыздыру шамы. айнымалы тоқ тізбегіндегі осындай жүктемеде сəйкес келеді жəне
барлық қуаттылық жүктемеге беріледі.
Реактивті қуаттылық тоқтың, шамадан тыс кернеудің босауы немесе қалуы
нəтижесінде туындайды. 15.1-суреттен индуктивті жүктемеде тоқ кернеуден қалса
(трансформаторлар, электр қозғалтқыштар), ал көлемдікте (түрлі электронды құрылғылар)
асады. Толық тоқ бұнда векторлық сомаға, белсенді жəне реактивті тоқтарға теңеледі.
205
кернеу
белсенді ток
реактивті ток (индуктивті)
ток кернеуден қалып
келеді
ток кернеуден асып
келеді
15.1-сурет – Реактивті қуаттылық
Реактивті қуаттылық номиналдан желі кернеуінің ауытқуына, кəбілдер қимасы
жəне трансформаторлар қуаттылығының артуына, тоқтың ұлғаюы салдарынан
өткізгіштердегі қосымша шығындарға, электр энергиясын өнім берушіге төлеуді ұлғайтуға
əкелетін электр энергиясының сапасын төмендететін фактор болып табылады.
Реактивті қуаттылықты азайту бойынша техникалық шешімдер электр
энергиясының көлігіндегі техникалық шығындар деңгейін төмендетіп қана қоймай, желі
тораптарындағы кернеулер деңгейін қалпына келтіреді, желінің өткізгіштік қабілетін
арттырады жəне сəйкесінше жаңа тұтынушыларды қосуға мүмкіндік береді.
Айнымалы тоқ кезеңі үшін жүктемеге беру мүмкін болған толық қуаттылықтың
бөлігі белсенді қуаттылық болып аталады. Ол тоқ жəне олар арасындағы фазаның жылжу
бұрышының косинусына кернеудің қолданыстағы мəндерінің туындысына тең (cos φ ).
P = IUcos φ
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі