Дипломной работе рассматривается создание автоматизированного рабочего места диспетчера системно-технического

30
 
 
ҚБП-нің  мысалдары:  есептік  операцияларды  орындайтын  әртүрлі 
құжатты  қалыптастыруға  арналған  ҚБП,  жоспарды  қолайлы  етуші  ҚБП, 
боланстық  шешімдер  ҚБП  болып  табылады.  АЖО-ны  жасайтын  ҚБП-ға 
өзгеше  көңіл  бөледі,  олар  әртүрлі  мақсатта  бола  алады:  кестені  өңдейтін, 
мәліметтер  массивін  жүргізу,  мәліметтер  қорын  жүргізу,  құжаттық 
анықтамалар.  Графикалық  мәліметпен  жұмыс  істейтін  пакеттер  анық,  және 
компактты  күйде  об ектіге  тән  жағдайды,  процессті  көрсетеді  және 
жорамалық талдау нәтижелерін бейнелеп береді. 
 
Мәлiметтер  қорын  басқару  жүйесi  (МҚБЖ)  мәлiметтер  құрылымы 
типтерiнiң  бiрiне  бағытталады.  Олар:  иерархиялық  МҚБЖ,  желiлiк  МҚБЖ, 
реляциялық МҚБЖ болып үшке бөлiнедi.  
МҚБЖ  –  бағдарламалық  жабдық,  оның  көмегiмен  МҚ  (мәлiметтер 
қоры)  құрылады,  соның  негiзiнде  автоматты  жұмыс  орыны,  ақпаратты  iздеу 
жүйесi  құрылады  және  жұмыс  iстейдi.  Ақпаратты  iздеу  жүйесi  дегенiмiз  – 
мәлiметтер 
қорының 
жиынтығы 
және 
оларға 
қызмет 
көрсетушi 
бағдарламалар.  
Кез-келген  мәліметтер  қоры  деректердің  реляционды  моделіне  негізделеді.  
Мәліметтердің  реляционды  моделінің  негізінде  қатынастар  (relation  - 
ағылшын тілінде қатынас) ұғымы жатыр. Егер белгілі шарттарды орындасақ, 
қатынасты екі өлшемді кесте түрінде берген ыңғайлы болады. Кесте көрнекті, 
әрі адамға түсінікті бейнелеу болып табылады.  
Реляционды  мәліметтер  қоры  –  бұл  өзара  байланысқан  қатынастар 
жиыны.  Әрбір  қатынас  (кесте)  компьютерде  файл  түрінде  беріледі.  
Қатынастарға қолданылатын негізгі амалдарға:  
-  Жиындарға  қолданылатын  амалдар:  қиылысу,  айырма,  декарттық 
көбейту, бөлу, біріктіру; 
-  Арнайы  реляционды  амалдар:  проекциялау,  біріктіру,  таңдау 
(селекция, шектеулер) жатады. 
Мәліметтер  қорын  басқару  жүйесінің  деңгейі  осы  айтылған  амалдарды 
орындауда  қолданылатын  құралдардың  бар  болуымен  және  олардың 
қолайлылығымен  өлшенеді.  Қатынастарда,  реляционды  мәліметтер  қорында 
бұл амалдарды орындауда қолданатын тілдерді екі класқа бөлуге болады:  
-  Реляционды алгебра тілдері; 
-  Реляционды есептеулер тілдері. 
Реляционды  алгебра  тілдері  реляционды  алгебраға  негізделген. 
Қатынастарға  қолданылатын  амалдарды  тізбектей  белгілі  ретпен  жазып, 
қажетті нәтиже аламыз. Сондықтан реляционды алгебра тілдері процедуралық 
тіл  болып,  ал  мәліметтер  қорын  басқару  жүйелері  тілдерінің  көбі 
процедуралық программалау тілдері болып табылады. 
Бұтақ  тәрізді  об ектілердің  кестесі  иерархиялық  құрылым  болады. 
Бұндай  құрылым  үшін  төменгі  деңгейдегі  об екті  жоғарғы  деңгейдегі 
об ектіге бағынышты.  

31
 
 
Мәліметтер  құрылымының  үшінші  түрі 
–  желілік  МҚБЖ. 
Керектi  ақпараттарды  жинау  ғана  емес,  оларды  жақсылап  құрылымдау  да 
маңызды.  Кез-келген  ақпараттық  құрылым  келешекте  қажеттi  ақпаратты  алу 
үшiн  құрылады.  Сондықтан  да  ол  мәлiметтердiң  құрылымын  жасау  мына 
әдiстерге сүйену арқылы жасалады: 
1. Об ектiнiң сипаттамаларын анықтау; 
2. Осы  об ектiлердiң  атрибуттарын  (атрибут  –  қатынас  бағандары) 
анықтау; 
3. Об ектiлердiң арасындағы байланысты көрсететiн құрылым типтерiн 
таңдау (кесте, иерархиялық, желiлiк). 
4. Ақпараттық құрылымның дәл экземплярын құру. 
Мәліметтердің өзара байланысы және информациялық қарым-қатынас.  
Реалдық  өмірдің  әртүрлі  об ектілері  арасында  әртүрлі  қарым-
қатынастар  бар.  Олар  өз  табиғаты  бойынша,  математикалық  суреттеуі 
бойынша, т.б. Заттық саланы қарастырғанда бұл қатынастар сақталуы керек.  
Қарым–қатынастардың бірнеше түрлері бар: 
1. Теориялық  көпшілік  сипаттағы  қарым–қатынастар  (эквивалентті 
карым–қатынас, жиынға қарау, сатылық қарым–қатынас) 
2. Логикалық  табиғаты  бар  қарым–қатынастар  (логикалық  функциялар, 
логикалық өрнектер) 
3. Арифметика 
тәріздес  қарым–қатынастар  (сандардың  реттелуі, 
функционалды тәуелділік, т.б.) 
4. Лексика-графикалық қарым-қатынас( алфавит, т.б.) 
Көптеген қарым–қатынастар математикалық суреттеуге келмейді немесе 
ондай  суреттелу  өте  қиын.  Сондықтан,  мәліметтер  туралы  айтқанда, 
мәліметтер туралы байланысты айтамыз. Мысалы: 
1:1  аудитория – тақта  
1:М аудитория – парта  
М:N парта – студент  
 
 
 
 
 
 
 
МБ  –  заттық  саласында  информациялық  модельдің  даталогиялық 
көрсетілуі 
МББЖ – бағдарламаның  арнауыл комплексі. Оның күшімен мәліметтер 
базасын орталықтан басқару жүзеге асрылады, мәліметтерге жол ашылады.  
МБӘ – басқаруды іске асыратын кісі немесе кісілер тобы. 
Мәліметтер  сөздігі  –  нақты  МБн-ң  мәліметтерінің  барлық  ресурсы 
туралы  бірыңғай  және  орталықтандырылған  информацияны  сақтауға 
арналады. Мәліметтер сөздігі келесі ақпарлардан тұрады: об ектілер туралы; 
МБн 
 
МБ  МББЖ  МБӘкімі  Сөздік  Есептеу     Қызмет  
                                                                                           
жүйесі     көрсететін адамдар 
1 сұлба   Мәліметтер банкінің құрылымы 
 

32
 
 
олардың  қасиеттерінің  байланыстары  туралы;  мәліметтердің  мағыналары 
және  көрсету  форматтары,  мәліметтерді  пайда  болуын  көздері,  кодтар  т.б. 
Мәліметер  сөздігі  артық  нәрсені  азайтуға,  мәліметтер  арасындағы  қарым-
қатынастарды  жоюға,мәліметті  орталықтандырылған  суреттеуді  сақтауға, 
қолда  бар  мәліметтердің  суреттеуін  өзгертуге,  ескірген  мәліметтерді  жоюға, 
пайдалануға бағдарламалық қамтамасыз етуді, мәліметтер бойынша бірыңғай 
терминологиясын пайдалануға жол береді. 
Мәліметтер  базасын  суреттеу  тілі.  Әрбір  МББЖ-де  түсіндіруші  және 
аудармашы  болады.  Олар  барлық  мәліметтер  базасында  мәліметтер  базасын 
суреттеу  тілімен  және  мәліметтерді  қимылдату  тілімен  бағдарлама  жасайды. 
Қайсыбір  мәліметтердің  құрылымын  формаландырылған  түрде  суреттеу 
мәліметтер схемасы деп аталады. Мәліметтер базасын суреттеу тілі – жоғарғы 
деңгейдегі  тіл.  Осы  мәліметтер  базасының  схемасын  көрсетуге  арналған. 
Мәліметтер  базасын  суреттеу  тілі  арқылы  МБ-да  немесе  база  ішіндегі 
таңдауларда  сақталуға  тиіс  мәліметтер  суреттеледі  және  олардың  құрылымы 
өзара байланыстары.  
Мәліметтер базасын қимылдату тілдері 
Мәліметтерді  қимылдату  тілдері  немесе  МБ  сұрау  салатын  тілі  -
мәліметтерді  қимылға  келтіретін  командалар  жүйесі  арқылы  көрсетіледі.  Ол 
жерде мынадай командалар бар: 
1. Мағынасы  берілген  шарттарды  қанағаттандыратын  нақты  МБ-дан 
таңдама жасау; 
2. Қайсыбір түрдегі мәліметті базадан таңдау; 
3. Базада  мәліметтердің  орнын  табу  және  сол  орынға  оның  жаңа 
мағынасын орналстыру және т.б.. 
Мәліметтерді  қимылдату  тілін  іске  асыру  арқылы  МББЖ  екі  түрге 
бөлінеді: 
1. МББЖ қосатын тілімен; 
2. МББЖ базалық тілімен. 
МББЖ  қосатын  тілге  келесі  тілдер  таңдап  алынуы  мүмкін: 
ASSEMBLER,  dBase,  Кобол.  Қосатын  тілде  жазылған  программалар  пакеті 
мәліметті  қимылдату  тілінің  командалары  келесі  жолдар  арқылы  іске 
асырылуы мүмкін: 
1.  Мәліметтерді  қимылдату  тілінің  бағдарламасының  арнаулы  сәйкес 
бөліктерін шақыру; 
2.  Пайдаланылатын алгоритмдік тілдерінің операторларының құрамына 
қосылатын операторларды қолдану.